پزشکی بالینی

 پيروان بسياري از اديان بزرگ جهان، ايام خاصي را در سال روزه مي‌گيرند و در اين ميان روزه‌داري اسلامي در ماه رمضان به شدت از سوي مسلمانان در سراسر جهان رعايت مي‌شود. ماه رمضان، نهمين ماه در تقويم قمري است و روزه‌داري در آن بر هر فرد بالغ و سالم مسلمان واجب مي‌باشد. يک ماه تمام روزه‌داري از سحر تا غروب تنها در اسلام ديده مي‌شود و با در نظر گرفتن جمعيت بيش از يک ميليارد نفري مسلمانان جهان، مي‌توان فرض نمود که سالانه چند صد ميليون نفر ماه رمضان را روزه‌داري مي‌کنند. تجربه روزه‌داري به مسلمانان درس نظم و اراده مي‌دهد و آنان را در همدردي با فقرا، ناتوانان و افراد دردمند ياري مي‌کند. گرفتن روزه بر کودکان، زنان در دوره قاعدگي يا بيماران و مسافران واجب نيست؛ زنان باردار و شيرده نيز از روزه‌داري معاف هستند و مي‌توانند گرفتن روزه را به زمان مناسب ديگري که با وظايف مادري آنان تداخل نداشته باشد موکول کنند.

اکثر مسلمانان در ماه رمضان دو وعده غذايي حجيم مي‌خورند، يکي بلافاصله بعد از غروب آفتاب و ديگري درست قبل از سحر. آنان تنها بين غروب آفتاب تا سحرگاه روز بعد اجازه خوردن و آشاميدن دارند و از سحر تا غروب آفتاب روز بعد را روزه هستند. از آنجايي که تقويم اسلامي بر پايه دوره گردش ماه به دور زمين است، سال اسلامي 354 روز مي‌باشد و لذا ماه رمضان هر ساله 11 روز به عقب مي‌رود و ممکن است بر هر فصلي از سال منطبق گردد. اين امر موجب مي‌شود که طول مدت روزه بين 11 تا 18 ساعت در کشورهاي شمالي و استوايي متغير باشد. طول ماه رمضان نيز 29 يا 30 روز است.

از ديدگاه فيزيولوژيک، روزه‌داري اسلامي الگوي منحصر به فردي از روزه‌داري روزانه به مدت 1 ماه را ارائه مي‌کند. اين الگو هم‌چنين با روزه‌داري داوطلبانه معمول متفاوت است چراکه در آن فرد روزه‌دار در ساعات روزه‌داري اجازه نوشيدن مايعات را نيز ندارد. روزه در ماه رمضان نه تنها شامل منع از خوردن و آشاميدن است، بلکه ممارست تمامي قسمت‌هاي بدن در خودداري و اراده را نيز به همراه دارد و مستلزم خودداري دهان و گوش از غيبت و ناسزاگويي مي‌باشد؛ پرداختن به افکار و فعاليت‌هاي جنسي نيز در طول ساعات روزه‌داري ممنوع است. به اين ترتيب فرد مسلمان تمامي اعضا و جوارح خود را ملزم به رعايت روزه در ماه رمضان مي‌کند. چشم‌ها، گوش‌ها، زبان و اعضاي تناسلي نيز همگي به طور مساوي در اين تمرين اراده شرکت دارند. لذا مي‌توان انتظار داشت که تغييرات فيزيولوژيک حاصل در روزه‌داري اسلامي نيز با آنچه در روزه معمولي اتفاق مي‌افتد، متفاوت باشد.

اين مقاله مروري به بحث پيرامون جنبه‌هاي مختلف مرتبط با سلامتي روزه‌داري در ماه رمضان مي‌پردازد و تاثير آن بر برخي بيماري‌ها را ارزيابي مي‌کند.

روش‌ها

منبع داده‌ها

از اصطلاحات «روزه‌داري اسلامي»، «رمضان»، «روزه‌داري رمضان» و «روزه‌داري در رمضان» براي جستجوي مقالات منتشر شده بين سال‌هاي 1960 تا جولاي 2009 در پايگاه Medline استفاده شد. تمام چکيده مقالات بررسي شدند و مقالات انگليسي، فرانسوي و آلماني مناسب براي ورود به مطالعه انتخاب گرديدند. سپس متن کامل مقالات چکيده‌هاي منتخب به دقت از لحاظ جزئيات مرتبط با روزه‌داري در ماه رمضان تحت بررسي قرار گرفتند. برخي مجلات محلي در کشورهاي اسلامي و يافته‌هاي تحقيقاتي دو همايش بين‌المللي سلامت و رمضان نيز مطالعه شدند. راهبرد جستجو براي مقالات با کمک يک متخصص جستجوي منابع در موسسه تحقيقات غدد دانشگاه علوم پزشکي شهيد بهشتي تدوين گرديد.

انتخاب مطالعات

دو معيار زير براي ورود مقالات به مطالعه مروري حاضر در نظر گرفته شد: (1) طراحي مناسب مطالعات ميداني، گزارش موردي، مطالعات آينده‌نگر و کارآزمايي‌هاي باليني و (2) مطالعات مروري نوشته شده توسط دانشمندان برجسته.

از آنجايي که مي‌خواستيم تمام مقالات مرتبط وارد مطالعه شوند، مرورگران نسبت به نام نويسندگان مقالات ناآگاه نبودند. به همين دليل راهکار آگاهانه‌اي براي کاهش خطا به کار گرفته شد؛ تمامي مقالات به طور بالقوه امکان ورود به مطالعه را داشتند. عدم طراحي مناسب مطالعات منجر به حذف آن مقاله از مطالعه مي‌گرديد و به اين ترتيب 98 مقاله از مطالعه کنار گذاشته شدند. مرور 179 مقاله باقيمانده به شناسايي 133 مقاله با طراحي مناسب و اطلاعات مرتبط انجاميد.

اثرات روزه‌داري رمضان بر سوخت و ساز

اثرات متابوليک روزه‌داري ماه رمضان که به طور خلاصه در جدول 1 آمده است، ممکن است تحت تاثير عوامل ژنتيکي و محيطي مانند عادات غذايي و طول مدت روزه‌داري قرار بگيرد. لذا تاثيرات روزه‌داري رمضان ممکن است در فصول و کشورهاي مختلف متفاوت باشد.

سوخت و ساز قندها

تغييرات حاصل در سوخت و ساز قندها در طي گرسنگي کوتاه‌مدت به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. مرحله پس از جذب به 8 تا 16 ساعت اول پس از خوردن اطلاق مي‌شود که دوره تطابق زودرس با گرسنگي است. اولويت اول متابوليسم در اين دوره تامين گلوکز کافي براي مغز و ساير اعضاي حياتي مانند گلبول‌هاي قرمز، اعصاب محيطي و بافت مرکزي کليه است.

در مرحله پس از جذب، سرعت تجزيه گلوکز 2 ميلي‌گرم به ازاي هر کيلوگرم وزن بدن در دقيقه است. در افراد بزرگسال سالم، کاهش مختصر گلوکز سرم بينmmol/L 9/3 - 3/3 (mg/dL 70-60) ظرف چند ساعت اول پس از روزه‌داري اتفاق مي‌افتد؛ با اين حال روند افت گلوکز خون به واسطه تجزيه گليکوژن و کاهش توليد گليکوژن و گليکوليز در کبد متوقف مي‌شود. اين تغييرات در نتيجه کاهش انسولين و افزايش گلوکاگون و فعاليت سيستم سمپاتيک ايجاد مي‌شود. در مرحله اوليه دوره پس از جذب، افت ميزان گلوکز با کاهش ذخاير نه چندان زياد گليکوژن کبد همراه مي‌شود که تقريبا
5 کل وزن کبد را تشکيل مي‌دهد. تنها 1200 کالري به صورت قند در کبد ذخيره مي‌شود که ذخاير گلوکز لازم را فقط براي 6-5 ساعت تامين خواهد کرد. سلول‌هاي عضلاني عضلات اسکلتي فاقد آنزيم گلوکز 6 فسفاتاز بوده و نمي‌توانند گليکوژن ذخيره شده خود را به صورت گلوکز در گردش خون آزاد کنند. در نهايت پس از 24-16 ساعت گرسنگي (16-8 ساعت مرحله پس از جذب بعلاوه 6- 5 ساعت آزادسازي قند از کبد)، ذخاير گليکوژن به اتمام مي‌رسند و گلوکونئوژنز به تنها منبع تامين گلوکز بدن تبديل مي‌شود. گلوکونئوژنز پديده‌اي است که طي آن گلوکز از پيش‌سازهاي سه کربنه از جمله پيرووات، لاکتات، اسيدهاي آمينه و گليسرول ساخته مي‌شود. کورتيزول محرک اصلي تجزيه پروتئين‌هاي عضلات است. تمام اين سازوکارها براي تامين گلوکز مورد نياز روزانه مغز (125- 100 گرم) و گلبول‌هاي قرمز خون (50-45 گرم) کفايت مي‌کند. هم‌زمان کاهش توليد انسولين و افزايش ترشح کاتکول‌آمين‌ها منجر به ليپوليز در بافت چربي شده و سطح خوني اسيدهاي چرب آزاد را بالا مي‌برد؛ که جايگزين گلوکز به عنوان منبع انرژي ضروري ساير بافت‌هاي بدن مي‌شوند.

ممکن است در طول نخستين روزهاي ماه رمضان سطح گلوکز سرم اندکي کاهش يابد که در روز بيستم مجددا به حالت اوليه بازگشته و تا روز 29 کمي هم افزايش مي‌يابد. کمترين ميزان گلوکز خون گزارش شده در اين مطالعه mg/dL 63 بود. ساير مطالعات نيز افزايش خفيف يا تغييرپذيري را در ميزان غلظت گلوکز سرم گزارش نموده‌اند.

 نکات و توصيه‌ها

در طول روزه‌داري به مدت بيش از 16 ساعت، که عمدتا به دنبال مصرف وعده غذايي سنگين در سحر (سحري) آغاز مي‌شود، ذخاير گليکوژن و تاحدودي پديده گلوکونئوژنز سطح گلوکز خون را در محدوده طبيعي حفظ مي‌کنند. از آنجايي که پس از 24-16 ساعت از شروع روزه‌داري، گلوکونئوژنز تنها منبع گلوکز خواهد شد، به روزه‌داران توصيه مي‌شود که وعده سحري را از دست ندهند تا دوره گلوکونئوژنز بيش از حد طولاني نشود.

سوخت و ساز چربي‌ها

کلسترول خون در روزهاي نخست روزه‌داري کاهش مي‌يابد که متعاقبا در روزهاي بعد به سطوح پيش از روزه‌داري خواهد رسيد. سطوح افزايش يافته کلسترول و LDL که در برخي مقالات گزارش شده است، ممکن است با کاهش وزن در ماه رمضان مرتبط باشد. با اين حال مطالعات ديگر، ميزان کلسترول را در روزه ماه رمضان بدون تغيير يا کاهش يافته گزارش کرده‌اند. سطوح افزايش يافته کلسترول HDL که پس از روزه ماه رمضان مشاهده شده است مي‌تواند يافته مهمي باشد. در ورزشکاران حرفه‌اي، ورزش در حد کمتر از حداکثر حين روزه‌داري در رمضان، اکسيداسيون چربي‌ها را بالا مي‌برد. در افراد سالم و نيز بيماران ديابتي، غلظت Apo-A1 بالا رفته و ميزان Apo B کاهش مي‌يابد. تغييرات مشاهده شده در سطح چربي خون ممکن است با مصرف غذاي حجيم مرتبط باشد؛ در افرادي که در طول روز يک وعده غذايي بزرگ مي‌خورند نيز اين يافته به دست آمده است. در روزه‌داراني که در طول ماه رمضان تغيير وزن نداشته‌اند، مشاهده شده است که غلظت لپتين و انسولين خون افزايش يافته و سطح خوني نوروپپتيد Y کاهش يافته است؛ با اين حال ساير مطالعات تغييري در دامنه تغييرات و ميزان متوسط سطح لپتين خون در طول ماه رمضان گزارش نکرده‌اند. کاهش شديد در مصرف انرژي در ماه رمضان با کاهش سطح کلسترول تام، LDL-C و تري گليسيريد پلاسما و پروفايل عوامل خطرساز قلبي همراه است.

 نکات و توصيه‌ها

به نظر مي‌رسد تغييرات حاصل در چربي خون متغير بوده و احتمالا وابسته به کيفيت و کميت مواد غذايي مصرفي و ميزان تغييرات وزن مي‌باشد. اجتناب از افزايش وزن و کاهش ميزان دريافت کالري و اسيدهاي چرب اشباع در ماه رمضان، مهم‌ترين توصيه‌ها به روزه‌داران است.

ديابت

تقريبا نيمي از بيماران مبتلا به ديابت نوع 1 و دو سوم مبتلايان به ديابت نوع 2 در کشورهاي مسلمان به روز‌داري مبادرت مي‌ورزند. عمده مطالعات بر روي روزه‌داري اسلامي نشان مي‌دهد که با روزه‌داري در ماه رمضان، تقريبا هيچ مشکل خاصي براي بيماران ديابتي نوع 2 و بيماران ديابتي نوع 1 کنترل شده به وجود نمي‌آيد. ميزان انرژي دريافتي حين روزه‌داري در اکثر بيماران بدون تغيير است يا کاهش مي‌يابد و چه بسا کاهش وزن نيز مشاهده مي‌شود. در طول روزه‌داري تغيير فاحشي در ميزان گلوکز ناشتاي پلاسما FPG)، HbA1c)، فروکتوزآمين، انسولين و C-peptide ايجاد نمي‌شود؛ اگرچه برخي مطالعات حاکي از بهبود اندک در شاخص‌هاي کنترل قند بوده‌اند در حالي که برخي ديگر از افزايش در FPG و کنترل نامناسب بيماري در اين ماه خبر داده‌اند . تغييرات حاصل در FPG ممکن است ناشي از تغيير در وزن بدن و عادات ورزشي، ميزان و نوع غذاي مصرفي، پرخوري پس از ساعات روزه‌داري يا مصرف نامنظم داروها باشد. اگرچه افزايش سطح کلسترول تام گزارش شده است، اما در اکثر بيماران با ديابت نوع 1 يا 2 تغيير قابل ملاحظه‌اي در پروفايل چربي در طول روزه‌داري اسلامي مشاهده نمي‌شود.

سطوح سرمي نيتروژن اوره خون، کراتينين، اسيد اوريک، ALT، AST، پروتئين و آلبومين در بيماران ديابتي در روزه ماه رمضان تغيير قابل توجهي نداشته است.

اگرچه برخي گزارشات حاکي از عدم افزايش در ميزان هيپوگليسمي بوده‌اند، اما مطالعه‌اي انجام شده در 13 کشور مسلمان، افزايش ميزان بروز دوره‌هاي شديد هيپوگليسمي در بيماران ديابتي نوع 1 و 2 را در طول روزه‌داري در اين ماه گزارش کرده است، به خصوص در افرادي که ميزان داروي خوراکي يا انسولين خود را تغيير داده بودند يا ميزان فعاليتشان تغيير کرده بود.

نکات و توصيه‌ها

بيماران ديابتي که نبايد روزه بگيرند شامل افرادي هستند که همکاري مناسب در کنترل بيماري ندارند، بيماري آنها کنترل نشده است و تمام بيماران با ديابت نوع 1 شکننده، بيماران ديابتي باردار، افرادي که سابقه کتواسيدوز ديابتي يا کوماي هيپراسمولار دارند، بيماراني با عوارض جدي از قبيل سيروز و نارسايي مزمن کليه، بيماران مسن با هر ميزان از تغييرات سطح هوشياري و بيماران ديابتي با دوره‌هاي هيپو يا هيپرگليسمي مکرر قبل يا حين ماه رمضان.

بيماران ديابتي که تمايل به روزه‌داري در ماه رمضان دارند مي‌بايست پيش از اقدام به اين کار به پزشک و متخصص تغذيه رجوع کنند. بايد کنترل در رژيم غذايي و قند خون به دست آيد و بر توصيه‌هاي لازم جهت رعايت نکات مرتبط با رژيم غذايي، فعاليت مناسب، اندازه‌گيري فردي قند خون و اجراي صحيح دستورات دارويي تاکيد شود.

بيماران بايد در طول ماه رمضان از پرخوري زياد منع شوند. بيماراني که از سولفونيل اوره کوتاه اثر يا متفورمين يا هردو يک بار در روز استفاده مي‌کنند، بايد آن را همراه با وعده غروب آفتاب ميل کنند. اگر روزانه 2 يا 3 نوبت داروي خوراکي پايين آورنده قند خون مصرف مي‌شود، نوبت صبح و نيمروز بايد به هنگام غروب مصرف شوند و نصف مقدار معمول شبانه در هنگام سحر و با سحري خورده شود. اگر بيماري تحت درمان با انسولين بر روزه‌داري اصرار داشته باشد، مي‌بايست دوز معمول انسولين صبحگاهي را پس از غروب آفتاب و نصف ميزان شبانه را هنگام سحر دريافت کند. اگر از انسولين پايه‌اي استفاده مي‌شود، دوز انسولين طولاني اثر بايد به دوسوم کاهش يابد. استفاده از آنالوگ‌هاي کوتاه اثر انسولين يا انفوزيون مداوم انسولين زيرپوستي منجر به کنترل بهتر قند و کاهش ميزان هيپوگليسمي مي‌شود.

سندرم متابوليک

کاهش مختصر در ميزان انرژي دريافتي همراه با تقريبا 2 کيلوگرم کاهش وزن، منجر به کاهش در FPG و افزايش حساسيت به انسولين در بيماران مبتلا به سندرم متابوليک مي‌شود. ارزيابي توزيع چربي شکمي با استفاده از سونوگرافي تغييري را در مردان نشان نداده است، اما در زنان و افراد جوانتر کاهش ميزان چربي احشايي مشاهده شده که احتمالا ناشي از توزيع مجدد چربي وابسته به افزايش فعاليت فيزيکي بوده است.

ساير تاثيرات روزه ماه رمضان بر سلامتي

قلب

برادي کاردي و افت فشار خون از مواردي است که ممکن است حين روزه‌داري طولاني رخ دهد و هم‌چنين تغييراتي در نوار قلب از جمله کاهش دامنه کمپلکس QRS و موج T و اختلاف محور به سمت راست نيز گاهي مشاهده مي‌شود. به هر حال در اولين روزهاي روزه‌داري، سرعت ضربان قلب و فشار خون طبيعي است و در روزه‌داري‌هاي کوتاه مدت، تغييرات نواري ديده نمي‌شود. مطالعات انجام شده، عدم افزايش در ميزان بروز سکته حاد قلبي، آنژين ناپايدار يا سکته مغزي در طول روزه‌داري ماه رمضان و نيز تاثيرات ناچيز روزه بر بيماران پايدار قلبي را نشان داده‌است. هنوز نمي‌دانيم که آيا کم‌آبي خفيف و افزايش غلظت خون مي‌تواند براي مبتلايان به بيماري‌هاي متوسط تا شديد عروق کرونر مضر باشد. با اين حال يک مطالعه بيان کرده است که روزه‌داري در ماه رمضان ميزان بروز بيماري شرائين کرونري را افزايش نمي‌دهد.

 نکات و توصيه‌ها

به نظر مي‌رسد ممنوعيتي براي روزه‌داري در بيماران با مشکلات دريچه‌اي يا بيماري خفيف عروق کرونر وجود نداشته باشد.

ريه‌ها

نشان داده شده است که روزه‌داري در ماه رمضان هيچ تاثير مهمي بر عملکرد و حجم‌هاي ريوي نداشته و پارامترهاي اسپيرومتري را در افراد سالم تغيير نمي‌دهد. با اين حال کم‌آبي و خشکي مجاري هوايي ممکن است باعث تشديد اسپاسم راه‌هاي هوايي در بيماران آسمي شود.

نکات و توصيه‌ها

برخي پزشکان به بيماران آسمي که بيماري آنها تحت کنترل است، با تجويز داروهاي استنشاقي، داروهاي آهسته رهش و شياف‌ها، اجازه روزه‌داري مي‌دهند. اما اکثر بيماران علامت‌دار مبتلا به بيماري‌هاي مزمن ريوي يا آسم مي‌بايست از روزه‌داري منع شوند.

مجاري گوارشي

در روزه‌داري طولاني از ميزان ترشحات معده کاسته شده و حرکات مجراي گوارش هر 2 ساعت يک بار اتفاق مي‌افتند. کيسه صفرا نيز هر 4 ساعت، يک تا سه بار محتويات خود را تخليه مي‌کند که از ميزان انقباضات آن در شرايط معمول کمتر است؛ هم‌چنين بروز کله‌سيستيت حاد نيز با روزه‌داري در ماه رمضان تشديد نمي‌شود. تاثيرات روزه ماه رمضان بر اعمال گوارشي هم‌چنان نيازمند بررسي است.

برخي مطالعات حاکي از بروز عوارض زخم‌هاي گوارشي در بيماران روزه‌دار بوده‌اند و نشان داده شده است که درمان با مهارکننده‌هاي پمپ پروتون در بيماران مبتلا به زخم دوازدهه در افراد روزه‌دار و غير‌روزه‌دار به يک اندازه موثر مي‌باشد.

نکات و توصيه‌ها

بيماران با زخم‌هاي پپتيک عارضه‌دار را مي‌توان از روزه گرفتن باز داشت. ولي بيماران بدون علامت مي‌توانند اقدام به روزه گرفتن کنند و در صورتي که افزايش اسيديته معده هم‌چنان وجود داشت، از سايمتيدين، رانيتيدين و يا مقادير کم مهارکننده‌هاي پمپ پروتون همراه با افطار (وعده پس از غروب آفتاب) و سحري استفاده نمايند. روزه‌داري مي‌تواند براي بيماران با کوليت اسپاستيک و ساير بيماري‌هاي حرکتي روده مفيد باشد.

کبد

در روزه‌داري مطالعاتي، ميزان بيلي‌روبين 15 ساعت پس از روزه بالا مي‌رود. تغذيه مجدد با غذاي معمول يا قندها به تنهايي، و نه رژيم‌هاي پروتئيني و چربي‌دار، سطح بيلي‌روبين را مجددا به ميزان پايه مي‌رساند. بيلي‌روبين سرم ممکن است پس از 10 روز روزه‌داري افزايش يابد يا بدون تغيير بماند؛ بيشترين ميزان افزايش آن در روز دهم و همزمان با کمترين ميزان قند خون است و با افزايش قند خون در 10 روز آخر ماه نيز سطح بيلي‌روبين کاهش مي‌يابد. هيچ تغيير قابل توجهي در ميزان AST، ALT، پروتئين و آلبومين سرم در روزه‌داري اتفاق نمي‌افتد.

نکات و توصيه‌ها

روزه‌داري در ماه رمضان در افراد سالم براي کبد بي‌ضرر است. افرادي که هپاتيت آشکار دارند و يا مبتلا به سيروز هستند نبايد روزه بگيرند.

کليه‌ها

حجم ادرار، اسمولاليته، pH، نيتروژن و ترشح مواد محلول و الکتروليت‌ها در طول روزه‌داري طبيعي مي‌ماند و ممکن است تغييرات خفيف و غيرفاحشي در اوره و کراتينين سرم رخ دهد. در روزه‌داري طولاني سطح سرمي اسيد اوريک به مقادير بيش از حد طبيعي افزايش مي‌يابد. به دليل کاهش در GFR و کليرانس اسيد اوريک و به دليل ماهيت کوتاه و متناوب روزه‌ها، افزايش مختصر در ميزان اسيد اوريک قابل انتظار است. ميزاني از تعادل منفي آب که در ماه رمضان اتفاق مي‌افتد،هيچ اثر مخربي بر روي سلامتي نداشته است. در مطالعات بر روي گرسنگي طولاني مدت، با وجود ترشح مداوم ادراري پتاسيم، غلظت پتاسيم سرم طبيعي بوده است. روزه‌داري ماه رمضان تغيير قابل توجهي در غلظت سديم و پتاسيم سرم ايجاد نمي‌کند.

روزه در ماه رمضان ممکن است در بيماران مزمن کليوي اثرات زيانبار/ مخربي بر توبول‌هاي کليوي داشته باشد؛ بيماراني که تحت درمان با همودياليز هستند، ممکن است به دليل افزايش مصرف غذا در افطار، دوره‌هايي از افزايش پتاسيم سرم، افزايش وزن و تمجع مايع را بين جلسات دياليز خود تجربه کنند. مطالعات نشان داده است که روزه در بيماران دريافت کننده پيوند کليه که تحت درمان تضعيف‌کننده ايمني هستند و عملکرد کليه پيوندي طبيعي دارند تاثيرات مخربي ندارد؛ در اين بيماران ميزان فيلتراسيون گلومرولي، فشار متوسط شرياني، دفع پروتئين ادراري و توانايي تغليظ ادرار بدون تغيير مي‌ماند و در بيماران پيوندي با اختلال خفيف تا متوسط عملکرد کليوي پيش از روزه‌داري نيز شرايط به همين شکل است. مطالعات صورت گرفته بر روي ميزان بروز سالانه سنگ‌هاي ادراري در عربستان سعودي و ايران، افزايش قابل ملاحظه در بروز سنگ با روزه‌داري در ماه رمضان را نشان نداده است.

نکات و توصيه‌ها

بيماران مبتلا به بيماري مزمن کليوي مي‌بايست از روزه گرفتن منع شوند. بايد به آنان در مورد خطر بالقوه هيپرکالمي هشدار داد و در صورت اصرار بيش از حد بر روزه‌داري، بايد عملکرد کليوي و ميزان الکتروليت‌هاي آنان به دقت کنترل شده و با بروز هرگونه تغييرات، روزه شکسته شود. بيماران پايدار پيوند کليوي مي‌توانند تحت نظر متخصص اقدام به روزه گرفتن کنند.

چشم‌ها

حين روزه‌داري اسلامي تغيير قابل ملاحظه‌اي در فشار داخل چشمي ايجاد نمي‌شود. اگرچه عنوان شده است که بيماران منتخب مبتلا به گلوکوم، بدون اعمال تغييرات در داروهاي آنها مي‌توانند در ماه رمضان روزه بگيرند، اما ارائه توصيه کلي نيازمند تحقيقات بيشتر است.

وضعيت خوني

تغيير فاحشي در ميزان هموگلوبين، اندکس‌هاي گلبول قرمز، شمارش گلبول‌هاي سفيد و يا سرعت رسوب‌دهي مشاهده نشده است. کاهش در ميزان آهن سرم و ظرفيت کلي اتصال به آهن ديده شده که نشان دهنده عدم تغيير شديد در ذخاير آهن بدن است.

عملکرد عصبي- رواني

حتي در گرسنگي طولاني مدت نيز هيچ تغييري در EEG مشاهده نشده است. در روزه‌داري مطالعاتي، بعد از 4-1 ساعت از ميزان اشتها کاسته مي‌شود که مي‌تواند به دليل ايجاد پديده کتوز باشد؛? اندورفين نيز ممکن است در کاهش اشتها حين روزه‌داري نقش داشته باشد. در ماه رمضان به شدت از دفعات خوردن غذا کم مي‌شود. کرونوتيپ افراد بر اساس ارزيابي با مقياس هورن و اُستبِرگ، به شدت تغيير مي‌کند که شامل افزايش در نوع عصرگاهي و کاهش در نوع صبحگاهي مي‌باشد. برخي مطالعات حاکي از افزايش قابل توجه خواب‌آلودگي روزانه اندازه‌گيري شده با مقياس خواب‌آلودگي اِپوُرث و EEG حين راه رفتن بوده‌اند؛ يافته‌اي که با مطالعات ديگر مطابقت ندارد. درجه حرارت دهاني، ميزان هوشياري اظهاري و خلق در ماه رمضان در طول روز کاهش يافته و در ساعت 23 افزايش مي‌يابد. بررسي‌ها نشان داد که ميزان مواجهه با استرس در طول روزه‌داري ماه رمضان کمتر از ميزان استرس تجربه شده در روزهاي عادي است. يک مطالعه نشان داده است که ميزان اقدام به آسيب به خود در ماه رمضان در اردن بسيار کمتر بوده است که تاييد آن نياز به تحقيقات بيشتر دارد.

سردرد در 41 از افراد روزه‌دار مشاهده شده که در مقايسه با 8 در افراد غير روزه‌دار به طور معناداري بيشتر است و نوع تنشي 78 موارد را در بر داشته است. هرگونه افزايش در طول ساعات روزه‌داري، به ويژه در افراد مستعد سردرد، منجر به افزايش ميزان بروز سردردها مي‌شود. مهم‌ترين عامل خارجي مرتبط، قطع مصرف کافئين بود.

نکات و توصيه‌ها

بيماران با بيماري‌هاي آشکار عصبي- رواني و سردردهاي مکرر و مداوم بايد قبل از تصميم به روزه‌داري در رمضان با پزشک خود مشورت کنند.

تغييرات در وزن بدن

کاهش وزن ۱.۷، ۱.۸، ۲ و ۳.۸ کيلوگرمي در افراد روزه‌دار با وزن طبيعي در حين ماه رمضان گزارش شده است. در يک مطالعه ديگر که عمدتا بر روي خانم‌ها انجام شده بود، تغييري در وزن بدن مشاهده نشد. هم‌چنين گزارش شده است که افراد داراي اضافه وزن، بيش از افراد با وزن طبيعي و يا با کمبود وزن لاغر مي‌شوند؛ با اين حال مطالعه‌اي ديگر از افزايش وزن به دنبال مصرف بيشتر شيريني‌ها و دريافت انرژي بيشتر خبر داده است.

غدد درون ريز

تغيير قابل توجهي در غلظت سرمي T4، T3، TSH و پاسخ TSH به تزريق هورمون آزادکننده تيروتروپين (TRH) در مردان روزه‌دار ثابت نشده است. در زنان، ممکن است ميزان T4 و T3 در آخرين روزهاي رمضان کاهش يابد؛ اما اين کاهش عمدتا به دليل تغيير در ميزان اتصال به پروتئين‌هاست چرا که غلظت هورمون آزاد تغييري نمي‌کند. برخي مطالعات به افزايش اندکي در سطح T4سرم اشاره کرده‌اند که توسط ديگران تاييد نشده است. روزه‌داري مطالعاتي به مدت بيش از 48 ساعت منجر به کاهش T3سرمي و افزايش متناسب rT3 مي‌شود و ميزان پاسخ TSH به TRH نيز ممکن است کاهش يابد يا بدون تغيير بماند. تغذيه مجدد با قندها و نه پروتئين‌ يا چربي، ميزان T3 سرم را افزايش مي‌دهد. طول مدت روزه‌داري در ماه رمضان به اندازه‌اي نيست که منجر به ايجاد تغييرات در محور هيپوفيز- تيروئيد يا ميزان تبديل محيطي T4 شود. در روزه‌داري طولاني مدت مطالعاتي، سطح تستوسترون و FSH مي‌تواند بدون تغيير بماند، کاهش يابد و يا تستوسترون کاهش يافته و FSH افزايش پيدا کند. غلظت هورمون لوتئينيزان (LH) سرمي و پاسخ آن به تزريق هورمون آزادکننده گنادوتروپين (GnRH) تغييري نمي‌کند اما پاسخ FSH به تزريق GnRH ممکن است تخفيف يابد. پرولاکتين سرم نيز نرمال است و پاسخ آن به TRH نيز طبيعي يا کاهش يافته خواهد بود. در روزه‌داري کوتاه مدت، تغيير فاحشي در ميزان تستوسترون، FSH، LH، پرولاکتين و ميزان پاسخ پرولاکتين به TRH در مردان سالم روزه‌دار اتفاق نمي‌افتد. شروع ترشح کورتيزول و تستوسترون دستخوش تغييرات مي‌شود، حداکثر ميزان شبانه ملاتونين کاهش مي‌يابد و حداکثر ميزان پرولاکتين عصرگاهي با افزايش همراه است. افزايش مقادير روزانه و کاهش سطوح شبانه کورتيزول مي‌تواند با تغييرات ايجاد شده در چرخه خواب و کاهش ميزان فعاليت فيزيکي ارتباط داشته باشد.

10 روز پس از شروع روزه‌داري در رمضان، ممکن است ميزان متوسط کلسيم سرم کاهش يابد، اما مقادير کمتر از حد طبيعي ديده نشده است. در نيمه پاياني رمضان نيز سطح سرمي کلسيم طبيعي است، گرچه ممکن است نسبت به مقادير پيش از روزه‌داري اندکي افزايش يافته باشد. ميزان فسفر سرم و سطح پاراتورمون (PTH) در ماه رمضان بدون تغيير مي‌ماند.

 نکات و توصيه‌ها

حين روزه‌داري در ماه رمضان تغيير مهمي در عملکرد غدد درون ريز به وقوع نمي‌پيوندد. مبتلايان به کم کاري شديد تيروئيد درمان نشده، پرکاري تيروئيد، بيماري کوشينگ و آديسون و ساير اختلالات آشکار غدد درون ريز مي‌بايست از روزه گرفتن بازداشته شوند.

بارداري و شيردهي

اگرچه گرسنگي در زنان باردار مي‌تواند منجر به کاهش قند خون شود؛ اما پس از 20 ساعت روزه‌داري، قند خون هم‌چنان در محدوده نرمال است، يعني بالاتر ازmmol/L 8/2 (mg/dL 50). حتي در گرسنگي طولاني مدت نيز انرژي مورد نياز جنين از مسيرهاي جبراني تامين مي‌شود. افت شديد گلوکز، انسولين، لاکتات و کارنيتين و افزايش تري‌گليسيريد و هيدروکسي بوتيرات در پايان روز پس از روزه‌داري در زنان باردار ديده شده شده است. در مقاله‌اي ديگر نسبت LDL/HDL کاهش داشت اما نتيجه بارداري با زنان باردار غيرروزه‌دار قابل مقايسه بود. نتيجه بارداري در زنان گامبيايي که در ماه رمضان روزه مي‌گرفتند نااميدکننده بود؛ اما در اين مطالعه گروه شاهد براي مقايسه وجود نداشت. به هر حال در مناطقي که سوءتغذيه وجود ندارد، روزه‌داري در ماه رمضان بر رشد داخل رحمي تاثير نداشته و وزن هنگام تولد بيش از 13300 نوزاد حاصل، طبيعي گزارش شده است. روزه‌داري در ماه رمضان بر کاهش شاخص‌هاي مايع آمنيوتيک، بيشترين طول پاکه عمودي و حجم مايع آمنيوتيک بي‌تاثير بوده و منجر به کتونمي و کتونوري در مادر نشده است. هيچ تفاوت معني‌داري بين رشد فيزيکي و ذهني کودکان 13-4 ساله مادراني که در ماه رمضان حين بارداري روزه گرفته بودند با مادران غير روزه‌دار بدست نيامد. مادران شيردهي که روزه مي‌گيرند آب بدن خود را از دست مي‌دهند که اسمولاليته پلاسما را دستخوش تغيير کرده و محتواي اسيد اوريک، لاکتوز، سديم و پتاسيم شير را تغيير مي‌دهد. به علاوه اگرچه کميت درشت مغذي‌هاي شير بدون تغيير باقي مي‌ماند، اما ميزان روي، منيزيوم و پتاسيم شير مادر در زنان شيردهي که روزه مي‌گيرند کاهش مي‌يابد.

نکات و توصيه‌ها

زنان باردار را بايد از روزه‌داري بازداشت مگر افرادي که تغذيه خوبي دارند، دچار تهوع و استفراغ نيستند و رژيم مناسبي را رعايت مي‌کنند. مادران شيرده نبايد روزه بگيرند.

استفاده از داروها در ماه رمضان

به نظر مي‌رسد تعهد به مصرف دارو و دفعات مصرف آن در بسياري از بيماران در روزه‌داري ماه رمضان دستخوش تغيير نمي‌شود، اگرچه گزارشاتي وجود دارد که عکس اين مطلب را نشان مي‌دهند. تزريق (وريدي يا عضلاني) برخي داروهاي ضروري و يا استفاده از شياف‌ها و اسپري‌ها از سوي برخي صاحب‌نظران در طول روزه‌داري مجاز دانسته شده است. با اين حال مصرف خوراکي داروها مجاز نيست و اگر راه ديگري براي تجويز دارو وجود نداشته باشد، بيمار از روزه گرفتن معاف مي‌شود.

نکات و توصيه‌ها

پزشکان بايد تلاش کنند تا حد امکان داروهاي طولاني اثر يا آهسته رهش را يک يا دو بار در شب تجويز کنند تا بيماران بتوانند فريضه روزه را به جا آورند. بيماراني که لازم است داروهاي خود را بيش از 2 بار در 24 ساعت مصرف کنند بايد از روزه‌داري بپرهيزند. سايرين مي‌توانند داروها را هنگام افطار يا سحر (يا هردو) استفاده نمايند. ممکن است تجويز mg 100 فني‌توئين هر شب، براي کنترل صرع کافي نباشد، با اين حال اين شرايط را مي‌توان با تجويز يک دوز mg 300 روزانه فني‌توئين کنترل کرد و به بيمار اجازه روزه گرفتن داد. تجويز شبانه تک دوز طولاني‌اثر داروهاي ضدانعقاد خوراکي را مي‌توان بدون خطر افزايش حوادث ترومبوآمبوليک يا عوارض خونريزي دهنده به کار بست. از آنجايي که روزه‌داري ميزان اوره و سديم سرم را در افراد مسن افزايش مي‌دهد، افراد مبتلا به بيماري زمينه‌اي کليه که داروهاي ضد التهاب غيراستروئيدي مصرف مي‌کنند، مي‌بايست مرتب از نظر عملکرد کليوي تحت نظر باشند.

نهايتا از آنجايي که بيش از 400 ميليون نفر هر ساله در ماه رمضان به روزه‌داري مي‌پردازند، مطالعات و تحقيقات بيشتر بر روي جنبه‌هاي پزشکي و مرتبط با سلامتي روزه‌داري در اين ماه ضروري است. گروه پزشکي که در کشورهاي مسلمان به ارائه خدمات مشغولند و نيز افرادي که به مراقبت از مسلمانان در اقصي نقاط جهان مبادرت دارند، بايد کاملا نسبت به تغييرات فيزيولوژيک حاصل در ماه رمضان و تاثير روزه‌داري اسلامي بر انواع بيماري‌‌ها و فارماکوکينتيک داروهاي مختلف آگاه باشند.

منبع: نشریه نوین پزشکی شماره ۵۲۹، دکتر محمد بیگلری