پزشکی بالینی

 
از نظر محل تظاهر، زخم‌هاي آفتي بيشتر در قسمت قدامي حفره دهان رخ مي‌دهند و شايع‌ترين محل بروز آنها پشت لب‌ها، مخاط گونه، کف دهان، زير و کناره‌هاي زبان است. اين زخم‌ها به ندرت به کام، حلق و لثه مي‌چسبند يا روي زبان را مبتلا مي‌كنند.

اغلب افراد در سنين کمتر از 40 سالگي حداقل يک يا چند بار زخم‌هاي دهاني را تجربه مي‌کنند ولي سن شيوع آنها، دهه دوم زندگي است و زنان بيشتر از مردان به آن دچار مي‌شوند. زخم‌هاي آفتي اغلب دردناک هستند و درد آن به دنبال تماس با غذا و نوشيدن مايعات محرک (ترشي و ادويه‌جات) تشديد مي‌شود. اين وضعيت به خصوص اگر زبان گرفتار شده باشد آزاردهنده‌تر است؛ زيرا علاوه بر غذا خوردن، ممکن است صحبت‌کردن نيز مشکل شود. بيماراني که از زخم‌هاي آفتي عودکننده رنج مي‌برند، احساسي شبيه به سوزن‌سوزن شدن يا سوزش قبل از ايجاد زخم (معمولا ?? ساعت قبل) در محل دارند. زخم آفتي سريعا به‌وجود مي‌آيد و بعد از 7 تا 10 روز خودبه‌خود التيام مي‌يابد و از خود اثري برجا نمي‌گذارد. بهبود زخم‌ها ممکن است همزمان نباشد. در اغلب موارد معمولا بعد از بهبود تا مدتي (3 تا 4 هفته) زخمي ايجاد نمي‌شود ولي در افراد بسيار حساس و مستعد ممکن است در حالي که هنوز زخم‌هاي اوليه خوب نشده‌اند، زخم‌هاي ديگري در دهان ديده شوند.

درمان آفت‌هاي عودکننده دهاني، با هدف کاهش درد و طول مدت هر دوره زخم مديريت مي‌شود. براي اين منظور داروهاي متعددي در بازار موجود هستند که در مورد کارآمدي هر کدام از آنها شواهد مختلفي وجود دارد.

به دليل شباهت زخم‌هاي آفتي به زخم‌هاي تبخالي و همچنين عود مکرر آنها، در گذشته چنين تصور مي‌شد که علت ايجاد آنها ويروسي است. با نمونه برداري از اين زخم‌ها و ديدن نوع ال‌فرم استرپتوکوک، احتمال ميکروبي‌بودن آن بالا رفت ولي مشاهده شد که اين ميکروب‌ها در مخاط سالم و ديگر زخم‌هاي دهان نيز ديده مي‌شوند. امروزه اعتقاد بر اين است که آفت دهاني يکي از بيماري‌هاي دستگاه ايمني است. همان‌طور که مي‌دانيم، در بيماري‌هاي دستگاه ايمني، بدن در شناسايي بافت‌هاي آشنا از بيگانه دچار اشتباه مي‌شود.

سلول‌هاي دفاعي بدن به قسمتي از مخاط دهان حمله مي‌كنند و باعث زخمي‌شدن آن ناحيه مي‌شوند. اين وضعيت گذراست و خودبه‌خود و بدون نياز به دارو بهبود مي‌يابد اما بعضي از بيماران پس از مراجعه به دندان‌پزشک دچار ضايعات آفتي مي‌شوند. همان‌طور که گفته شد، علت ايجاد آفت، ميکروب يا ويروس نيست و عوامل مستعدکننده متعددي براي ايجاد آفت وجود دارند. در ارتباط با مداخلات دندان‌پزشکي مي‌توان به عواملي نظير استرس و تروما (فشار مختصر ناشي از کنار کشيدن گونه، لب يا زبان توسط آينه و رول پنبه و حتي تماس مخاط با ابزار دندان‌پزشکي) اشاره کرد.

در مورد عوامل مستعدکننده بروز آفت در درجه اول استرس و هيجانات روحي مطرح هستند. ابتلاي دانش‌آموزان و دانشجويان به آفت در زمان امتحانات بيشتر است. همچنين بسياري از بيماراني که از درمان‌هاي دندان‌پزشکي مي‌هراسند، به دنبال اين اقدامات درماني آفت‌هاي دهاني را تجربه خواهند کرد.

بروز زخم‌هاي دهاني پس از ضربه و تروما (که قبلا به آن اشاره شد) و نيز اختلالات هورموني در بروز آفت نقش دارند. 3 تا 5 روز پيش از قاعدگي، شيوع آفت‌هاي دهاني بيشتر است. در دوران بارداري، معمولا زخم‌هاي آفتي مشاهده نمي‌شوند. در افراد با سوابق حساسيتي، آفت‌هاي دهاني بيشتر ديده مي‌شود. در افرادي که به برخي از موادغذايي حساسيت دارند نيز ابتلاي آفت بيشتر است. موادغذايي‌اي نظير گردو، فندق، پسته، پنير و بادمجان ميزان شيوع آفت را بالا مي‌برند. کمبود آهن و اسيد فوليک و ويتامين B2 نيز از عوامل مستعدکننده بروز آفت دهاني هستند.

1 زخم آفتي کوچک (minor) که شايع‌ترين نوع است و حدود 80 درصد از بيماران اين نوع آفت را تجربه مي‌کنند. اين نوع آفت حالت عودکننده دارد و بحث ما بيشتر راجع به همين نوع است.

2 زخم آفتي بزرگ (major) که کمتر از 10 درصد از بيماران آفتي را تشکيل مي‌دهد و اندازه ضايعات ممکن است به چند سانتي‌متر هم برسد.

3 زخم آفتي تبخالي شکل (Herpetiform) که حدود 10 درصد از موارد ابتلا را شامل مي‌شود.

4 زخم‌هاي وابسته به سندرم‌ها که اين نوع آفت‌ها از جمله علايم ابتلا به سندرم بهجت يا سندرم رايتر هستند.

زخم آفتي کوچک (minor) شايع‌ترين و شايد دردناک‌ترين بيماري مخاط دهان در انسان است که به صورت زخم‌هاي عودکننده، دردناک و غيرقابل پيشگيري ظاهر مي‌شود. بر اساس مطالعات مختلف شيوع آن ?? تا 50 درصد جمعيت هر جامعه ذکر شده است. بيشترين تظاهر اين زخم‌ها در سنين ?? تا ?? سالگي است. در مطالعه‌اي که در شهر اصفهان انجام شده است، شيوع اين بيماري در اين منطقه، 21/1 درصد و بالاترين ميزان شيوع آن در سنين 30-25 سالگي گزارش شد. اين زخم در زنان و همچنين در افرادي که در سطوح بالاتر اقتصادي- اجتماعي جامعه هستند، به ميزان بيشتري بروز مي‌کند. تقريبا اکثر مبتلايان به آفت را افراد غيرسيگاري تشکيل مي‌دهند.

زخم‌هاي آفتي بيشتر در مخاط يا پوشش متحرک دهان- خصوصا مخاط گونه، مخاط داخلي لب و مخاط زبان- مشاهده مي‌شوند و احتمال بروز آنها در مخاط کام و لثه کمتر است.

علت ايجاد آفت عودکننده دهاني، دقيقا مشخص نيست اما عوامل متعددي به عنوان علل زمينه‌ساز اين بيماري معرفي شده‌اند. اين عوامل عبارتند از:

همانند بسياري از بيماري‌ها، استعداد ژنتيکي و تاريخچه فاميلي مثبت در بروز اين بيماري موثر است. تحقيقات نشان مي‌دهد فرزندان والدين غير مبتلا به آفت تا 20 درصد احتمال ابتلا به ضايعات آفتي را دارند.

به نظر مي‌رسد استرس و فشارهاي روحي حداقل به عنوان يک عامل زمينه‌ساز در بروز آفت موثر است. تحقيقات مختلف نشان مي‌دهد بروز آفت در افراد داراي مشکلات روحي-رواني در مقايسه با افراد سالم بيشتر است.

هر چند برخي از محققان اين بيماري را به عنوان يک بيماري دستگاه ايمني ذکر کرده‌اند اما واقعيت اين است که هنوز به درستي مشخص نيست فعاليت دستگاه ايمني بدن در بروز اين زخم‌ها تا چه ميزان موثر است.

بروز يا تشديد اين بيماري پيش از قاعدگي و توقف يا کاهش آن هنگام بارداري موجب شده است که تغييرات هورموني، به‌خصوص افزايش هورمون استروژن را در بروز ضايعات آفتي موثر بدانند.

کمبود ويتامين B12، اسيدفوليک و آهن در ??- ? درصد از بيماران دچار آفت گزارش شده است. غالبا با برطرف‌كردن کمبود اين ويتامين‌ها و املاح معدني، مي‌توان از شدت ضايعات کاست.

حساسيت به بعضي از موادغذايي نظير فندق، گردو، شکلات، عسل، گوجه‌فرنگي، توت‌فرنگي، آدامس و بعضي از خمير دندان‌ها نه به عنوان يک علت اوليه بلكه به عنوان يک عامل مستعدکننده مي‌توانند در بروز ضايعات آفتي موثر باشند.

تروما، عوامل ميکروبي، اختلالات گوارشي و ساير موارد مشابه نيز به عنوان زمينه‌ساز بروز آفت مطرح هستند.

منبع: نشریه سپید شاره ۲۷۱