تجهیزات68- دستگاههاي راديوگرافي پرتابل
راديولوژي را بالاي سر بيمار ببريد
در مواقع اورژانس يا هنگامي كه امكان حمل بيمار به اتاق تصويربرداري به هر دليلي وجود نداشته باشد، براي تصوير برداري از تجهيزات راديوگرافي قابل حمل استفاده مي شود. اين دستگاه‌ها در هر دو نوع راديوگرافي و فلوروسكوپي وجود دارند و از آن‌ها مي توان در مكان هاي مختلف از جمله محل حادثه، اتاق بيمار، اتاق ريكاوري، بخش مراقبت‌هاي ويژه، بيمارستان‌هاي دورافتاده و حتي حياط بيمارستان استفاده كرد. در دستگاههاي راديوگرافي پرتابل، هم مي توان از فيلم هاي استاندارد راديوگرافي و هم از صفحاتي شامل آشكارسازهاي مخصوص به منظور ديجيتال كردن تصوير براي نمايش بر صفحه كامپيوتر استفاده كرد. 
چرخ هاي موجود در زير اين تجهيزات امكان جابه جا كردن آن به مكان هاي دلخواه را فراهم مي‌كند.
اين دستگاه‌ها به دو دسته تقسيم بندي مي شوند: دستگاههاي دستي (پرتابل) و دستگاههاي سيار (موبايل)
1- دستگاههاي راديوگرافي پرتابل
در مواقع عدم وجود اتاق راديوگرافي به‌ويژه در مواقع اورژانس، گرفتن تصوير X-Ray توسط دستگاه راديوگرافي پرتابل امكان پذير است. توان الكتريكي اين دستگاه‌ها نسبت به نوع سيار پائين تر است.
مشخصات فيزيكي اين دستگاه عبارتند از:
ابعاد
اين دستگاه‌ها قابليت باز شدن به بخش هاي كوچك تر را دارد كه مي توانند روي هم مونتاژ شوند. واحدهاي اصلي آن عبارتند از: پايه تيوب، واحد كنترل و سر تيوب كه از ترانسفورمر HT تشكيل شده است.
وزن
هريك از بخش هاي جداشدني دستگاه به اندازه كافي سبك و حمل آن آسان است اما ممكن است وزن تركيب اين قطعات براي حمل خيلي سنگين باشد. قسمت اعظم وزن دستگاه مربوط به پايه حمايت كننده و سر تيوب و ترانسفورمرHT است بايد دقت داشت كه اتصالات به درستي برقرار شده باشند تا مشكلي براي كاربر و بيمار به وجود نيايد. معمولا سر تيوب وزني حدود 30 كيلوگرم دارد و وزن پايه نيز تقريبا همين قدر است.
چرخ ها
زير دستگاه چرخ هاي كمكي كوچكي وجود دارد كه به حركت كردن و ثابت شدن دستگاه كمك مي كند اما قطر كوچك چرخ ها محدوديت‌هايي در حركت و چرخش به وجود مي آورد.
محدوده حركت
چرخش تيوب حول محور بلند 90 درجه است و معمولا حركت عمودي آن محدود است. كليه حركت ها با قفل ها و چرخ دنده هايي كنترل مي شود.
تغذيه الكتريكي
منبع خاصي براي تغذيه اين دستگاه مورد نياز نيست و مي توان آن را با پريز استاندارد خانگي Amp 13 را ه اندازي كرد. برق ماكزيمم 240 ولت تكفاز در 14 آمپر پيك و براي پرتيريkvp70 در mA15-10 است.
نگهداري و ايمني
در حين عمل بايد به ايمني الكتريكي توجه زيادي شود، چرا كه ممكن است هنگام جا به جايي دستگاه مشكلاتي در كابل‌ها و اتصالات به وجود آيد به همين دليل بازبيني چشمي كابل ها و تست آن‌ها پيش از استفاده الزامي است.
محاسن، معايب و محدوديت ها
يكي از محاسن اصلي راديوگرافي هاي پرتابل اين است كه با اين روش تصوير برداري در هر مكاني كه فقط مجهز به تغذيه الكتريكي استاندارد باشد امكان پذير است.
از معايب اين دستگاه مي توان به خروجي پايين آن (ماكزيمم kvp 80 در mA15 در هر ثانيه) اشاره كرد. اما بزرگ‌ترين عيب اين تجهيزات اين است كه كنترل و حفاظت تشعشع درX-Ray مشكل و تقريبا نشدني است.
دستگاه راديوگرافي سيار
برخي از مشخصات فيزيكي دستگاه عبارتند از:
سايز
دستگاه سيار بايد به نحوي طراحي شده باشد كه در فضاي محدودي جا بگيرد يعني قابليت عبور از درگاه اتاق ها را داشته و بتوان آن را به كنار بستر بيمار برد. بخش ژنراتور و پايه مي تواند در بالا يا پايين قرار گيرد.
محدوده حركت
محدوده حركت قسمت هاي مختلف، يكي از مهم‌ترين فاكتورهاي تاثيرگذار بر راحتي استفاده از دستگاه است. به منظور جلوگيري از بروز آسيب به كابل ها، بايد كليه حركت ها با ترمز هاي مكانيكي كنترل شوند. چنانچه در شكل مشاهده مي شود محدوده حركت به پنج نوع اصلي تقسيم مي شود. كه عبارتند از:
-
چرخش حول مركز ستون(R)
-
حركت عرضي بازو جهت باز و بسته كردن سر تيوب نسبت به مركز ستون(A)
-
چرخش حول محور عرضي بازو(D)
-
حركت زاويه اي حول محور بلند سر تيوب(B)
-
حركت عمودي جهت بالا و پايين كردن ستون اصلي(H)
يكي از عواملي كه تاثير به سزايي در محدوده حركت دارد، ماكزيمم فاصله مركز ستون تيوب از سر تيوب است. فاصله(A) براي تنظيم سر دستگاه سيار روي تخت يا مكان بيمار است. اگر اين فاصله خيلي كم باشد موقعيت تيوب نادرست بوده و تصوير گرفته شده درست و واضح نخواهد بود.
از ديگر عوامل موثر بر محدوده حركت مركز ثقل دستگاه است. هنگامي كه مركز ثقل پايين است نسبت به زماني كه مركز ثقل بالاتر است، فاصله اي كه سر تيوب نسبت به بدنه اصلي مي تواند حركت كند بيشتر خواهد بود.
مركز ثقل وسيله سيار با بالا و پايين بودن قطعات متصل به بدنه اصلي تغيير مي كند. دستگاههاي تصوير برداري كه مجهز به باتري هستند اغلب سنگين تر بوده وHT بزرگ‌تري دارند. هرچه ترانسفورمر در دستگاه پايين تر باشد پايداري بيشتر است.
در برخي دستگاه‌ها براي افزايش دامنه حركت عمودي(H) ستون بلندتري وجود دارد كه براي عبور دادن دستگاه از درهاي معمولي مي توان ستون را كوتاه تر كرد.
به منظور ثابت كردن كليه قسمت هاي دستگاه در وضعيت هاي مختلف، چهار نوع قفل و محدود كننده حركت وجود دارد. دسته اول قفل هاي اصطكاكي هستند. اين قفل ها عموما گيره هايي بوده كه با دست كنترل و قفل مي شوند. از مزاياي اين قفل ها كاركرد ساده و ارزان بودن آن‌ها است اما بعضي مواقع استفاده از آن‌ها كفايت نمي‌كند. دسته دوم قفل هاي الكترونيكي هستند كه از يك سولنوييد براي سوييچ كردن گيره هاي اصطكاكي استفاده مي كند و اغلب براي سهولت استفاده، از بخشي از سر تيوب فرمان مي گيرد. يكي از معايب اين قفل‌ها اين است كه زماني كه دستگاه خاموش است يا به منبع تغذيه وصل نيست، استفاده از اين قفل امكان پذير نيست. دسته سوم سيستم هاي كنترل تعادل است اين سيستم‌ها از قفل‌هاي گازي/ روغني و يا كابل‌هايي استفاده مي كند تا نيرويي برابر اثر جرم سر تيوب در جهت مخالف اعمال كرده و باعث تعادل وزن شود. سيستم‌هاي كنترل تعادل بايد در حين حمل دستگاه قفل باشند. لازم به ذكر است كه قفل هاي گازي اغلب حجيم بوده و دامنه حركت را محدود مي كند. دسته چهارم نيز قفل هاي گرداننده الكتريكي چرخ دنده‌ها است. برخي دستگاههاي سيار براي حركت وسايل كمكي مجهز به موتور مجزايي هستند كه فشار وارده به پرتو نگار براي حركت و تغيير وضعيت دستگاه را كاهش داده و كار آن را تسهيل مي كند. البته در صورتي كه اين قفل ها با مشكلي مواجه شوند امكان اپراتوري دستي وجود دارد.
چرخ ها و راندن دستگاه
نيروي محركه براي جابه جايي دستگاههاي سيار به دو صورت است:
1- نيروي بدني، كه پرتونگار براي جابه جايي دستگاه از نيروي بدني خود استفاده مي كند.
2- نيروي موتوري، كه براي به حركت در آوردن چرخ ها از يك موتور الكتريكي استفاده شده كه اگر دستگاه به برق باشد از برق و اگر نباشد از باتري دستگاه تغذيه مي شود. اين موتورها مي توانند تك سرعته، دو سرعته (قابل استفاده به دوصورت تند و كند) يا داراي سرعت متغير باشند. بهتر است براي به حركت در آوردن دستگاه به يك‌باره از موتور استفاده نشود و ابتدا دستي هل داده شود و بعد از موتور كمك گرفته شود . در اغلب دستگاههاي تصوير برداري سيار دو چرخ كوچك در جلو و دو چرخ بزرگ‌تر در عقب آن وجود دارد.
ديافراگم پرتو نور و كاليماتور
اغلب دستگاههاي راديوگرافي قابل حمل داراي كاليماتور نوري قابل تنظيم هستند و همچنين يك آشكار ساز نور خط مركزي دارند. دستگاههاي دشارژ خازني يك شاتر فوق هادي دارند كه هنگامي كه خازن‌ها استفاده نمي شوند بسته مي شوند، شارژ باقيمانده پس از استفاده توسط تيوب تخليه مي‌شود. دستگاههاي قديمي‌تر مجهز به كاليماتور نور نبوده و برخي از آن‌ها تركيب پوينتري داشتند. برخي ديگر نيز پريسكوپي داشتند كه با عدسي و آينه كار مي كرد. گزينه ديگر استفاده از چند ديافراگم و مخروط هاي ثابت است.
برخي از دستگاههاي جديد با استفاده از اولتراسونيك فاصله را اندازه‌گيري مي كند و فاصله استاندارد را با آلارم صوتي مشخص مي كند.
تغذيه الكتريكي
بيشتر دستگاههاي تصويربرداري سيار به ولتاژ تك فاز 240 ولت با جريان 13 آمپر نياز دارند.
نگهداري و ايمني
اكثر دستگاههاي سيار بايد با فاصله زماني تعيين شده توسط كمپاني سازنده سرويس دوره اي بشوند. اين دستگاه‌ها بايد دور از گازهاي بيهوشي قابل انفجار قرار گيرند. هنگام جابه جايي دستگاه بين بخش ها و بستر بيماران بايد به تميزي آن اهميت زيادي داد و دقت داشت كه دستگاه از آلودگي هاي ميكروبي، شيميايي، ويروسي، هسته اي و حتي گرد و غبار مصون باشد. همچنين هنگام حمل دستگاه بايد دقت شود كه تيوب ضربه نخورد و صدمه اي به قسمت روتور آند وارد نشود.
ژنراتورها
براي اينكه دستگاههاي متحرك راديوگرافي به بالين بيمار برده شوند، به منبع تغذيه اي نياز است تا نيروي لازم براي لامپ اشعهX را فراهم كند. ژنراتورهاي ذخيره نيرو بدون نياز به منبع تغذيه خارجي اين كار را انجام مي دهند. اين ژنراتورها به سه دسته تقسيم مي شوند و برخي اوقات دستگاه راديوگرافي سيار بسته به نوع ژنراتور مورد استفاده به همان نام خوانده مي شوند.
ژنراتورهاي تكفاز با موج يكسو شده
يكي از مشخصات اساسي اين ماشين ها اين است كه با برق خانگي 240ولت 13آمپر تغذيه مي شوند. در برخي از اين نوع ژنراتورها بايد جبران ساز ولتاژ و گاهي جبران ساز فركانس را با دو سطح مورد مقايسه قرار داد. يكسو كننده ها جريان متناوب خروجي ترانسفورم را به‌صورت جريان مستقيم درآورده و از قسمت خازني مدار عبور مي دهند. در حين پرتودهي ولتاژ واقعي تحويل شده به ترانسفورمرHT نه تنها به ولتاژ اصلي بستگي دارد بلكه امپدانس اصلي و مدار تصحيح نيز بر آن اثر مي گذارد. امپدانس بالاتر باعث افت ولتاژ بيشتر هنگام پرتودهي مي شود. مشكل اصلي مدارهاي تك فاز با موج يكسو شده وجود 100% ريپل است و اينكه تشعشع مفيد تنها براي 66% زمان پرتودهي توليد مي شود.
ژنراتورهاي پتانسيل ثابت
اين دستگاه ها بر دو نوع هستند. نوع اول كه NiCad نام دارد براي كليه عملكردها اعم از پرتودهي و موتور حركتي از باتري هاي قابل شارژ نيكل-كادميم(Nickel cadmium) استفاده مي شود. توان نامي اين دستگاه‌ها 10 كيلو وات است. نوع دوم ژنراتورهاي پتانسيل ثابت، نوع ورودي خازني است. اين نوع بسيار پيچيده و پرتوان است. انرژي مورد نياز براي پرتودهي در يك خازن ورودي بزرگ ذخيره مي شود. اين انرژي از نيروي برق يا از باتري تامين مي شود. اين دستگاه انرژيAC برق شهر را گرفته و به‌صورت DC تبديل كرده تا در باطري شارژ و ذخيره شود . سپس دوباره به جريان AC تبديل مي شود تا بتواند از ژنراتور عبور كند.
ژنراتورهاي تخليه خازني
اين ژنراتورها مجهز به سيستم تخليه خازني است. خازن‌ها به‌وسيله مداري شامل يك مبدل افزاينده و يكسوكننده تا ولتاژ بالايي شارژ مي‌شوند و سپس بار خود را در داخل لامپ اشعه x تخليه مي‌كنند. اين مدار دقيقاً مشابه مدارهاي يكسو ساز است اما يك خازن جايگزين لامپ مولد اشعهx شده است . از آنجا كه بار الكتريكي درون خازن به‌تدريج و درطول زمان تشكيل مي شود لذا در مدار شارژ خازن مي‌توان از يك مجموعه نسبتاً كوچك مبدل و يكسوكننده استفاده كرد .
در يك ژنراتور معمولي اشعه x ، ترانسفورمر و يكسوكننده‌ها بايد به نحوي ساخته شوند كه در كمتر از چند ميلي ثانيه ( هزارم يك ثانيه ) حداكثر توان را به دست آورند و سپس اين توان را در طول پرتودهي حفظ كنند . يك مدار تخليه خازني ممكن است جهت شارژ كامل به چندين دقيقه زمان احتياج داشته باشد سپس در مدت نسبتا كوتاهي تخليه شود. ولتاژ دو سر لامپ اشعه ايكس، در لحظه پرتودهي حداكثر مقدار خود را دارد. در اين زمان خازن‌ها كاملاً شارژ هستند و يك جريان زياد از لامپ اشعهx عبور مي‌كند . همزمان با عبور جريان ، ميزان بار در روي خازن كاهش يافته و ولتاژ افت مي كند
منبع: نشریه مهندسی پزشکی شماره ۹۲