روش83- اتواكوستيك اميشن
اتواكوستيك اميشن؛ صدايي كه از گوش بيرون ميآيد!
سيگنالهاي اتواكوستيك اميشن OAE،يا صداهايي كه توسط گوش توليد ميشوند، از سال 1977 به طور علمي در دست بررسي هستند اما پيدا شدن سرنخهايي از وجود اين اصوات در گوش انسان به دههها قبل از اين كشف برميگردد. اين حقيقت كه اين پديده پيچيده هنوز به طور كامل درك نشده، مانع از كشف كاربردهاي OAE نشده است. سيگنالهاي OAE براي آشكارسازي و مشخص كردن عملكرد صحيح يا نقص در عملكرد سيستم شنوايي بسيار مفيد هستند. در اين كاربرد، OAEمنبعي مطمئن براي بررسي صحت عملكرد حلزون و گوش مياني را فراهم كرده و به تسهيل غربالگري شنوايي نوزادان در زماني كمتر ازيك دقيقه، كمك ميكند.
اصـوات خـارج شـونـده از گوش يـا اتواكوستيك اميشن، به عنوان مولفهاي اصلي در تست شنوايي به تفكيك نواقص حسي شنوايي از نواقص عصبي كمك كرده و براي مانيتورينگ تغييرات وضعيت حلزون گوش به كار ميروند. همچنيـن از OAE به عنوان يك منبع اطلاعات براي تعيين پاسخ حلزون گوش، به محركهاي صـدا و چگـونگـي تغييـر ايـن پاسخ در اثر بروز مشكـلات مختلـف در سيستم شنوايي استفاده مـيشـود. ارتباط OAE با مشخصههاي كليدي مكانيزم حلزون گوش كه به عنوان "پروسه فعال" يا به طور خاص، "تقويت كننده حلزون گوش" شناخته شدهاند، در مطالعات بيشماري به اثبات رسيده است.
اتـواكوستيك اميشن ميتواند براي طراحي آزمايشات مهم بر روي گوش سالم به كار رود و به سادگي ميتوان تغييرات دامنه اتواكوستيك اميشـن را در پـاسـخ به تحريك خاص مشاهده كرد. با اتواكوستيك اميشن ميتوان غيرخطي و انتخابي بودن فركانس حلزون گوش و كاهش فعـاليـت آن بـر اثر نويز، داروها، وتحريكات را نشان داد. از اين جنبه مهيج اتواكوستيك اميشن، اغلب چشمپوشي ميشود و در اكثر مـقـالات بـر روي تـكـنـولـوژي ثبت يا پيچيدگي پديده اتواكوستيك اميشن كه نياز به پردازش اوليه شنوايي كمي دارد پرداخته ميشود.اتواكوستيك اميشن چيست؟چگونه كشف شد؟ چگونه به ما در درك ومطالعه حلزون گوش كمك ميكند؟ اين مقاله سعي دارد كـه بـه ايـن سـوالهـا پـاسـخ داده واتواكوستيك اميشن را از ديدگاه اصول پايه و مشاهدات اوليه معرفي كند. تكنيكهاي مختلفي امروزه در ثبت اتواكوستيك اميشن به كـار مـيرونـد كـه شـامـل نـوع بـرانـگـيـخـتـگـي گـذرا، فـركـانـسي، محصول اعوجاج و خودانگيخته هستند و در آخرين بخش مقاله حاضر به توضيح هر يك خواهيم پرداخت.
تاريخچه
كشف نشانههاي اوليه از اتواكوستيك اميشن به سالها قبل باز ميگردد. از آنجاكه كه وزوز گوش يك مشكل متداول شنوايي است، ميتوان تصور كرد كه ايده "توليد صدا توسط گوش " براي هزاران سال همراه انسان بوده است. در سال 1971دانشمندي به نام ديـويـد كمپ همكاري خود را با دو متخصص در زمينه شنواييسنجي و فيزيك به نامهاي هينچكليف و نايت كه در حال ثبت صداي وزوز گوش توسط يك ميكروفن خازني يك اينچي بودند، آغاز كرد. در مواقعي كه وزوز از نوع كوتاه بود و منبع توليد آن به شيپور استاش نسبت داده ميشد، ثبت موفقيتآميز بود.
براي يك دوره زماني كوتاه از 1978 تا كشف قابليت حركت سلولهاي مويي در سال 1983، اتواكوستيك اميشن تنها نشانه پروسه مكانيكي غيرخطي فعال در حلزون گوش بود. درحاليكه غيرخطي بودن حلزون گوش بهسرعت پذيرفته شد، در آن زمان هنوز مشخص نبود كه اين پروسه فعال به وسيله اتواكوستيك اميشن خودانگيخته، منجر به بهبود كاركرد حلزون گوش نرمال ميشود يا خير. تعداد بسياري از محققان شنوايي اكنون پذيرفتهاند كه پروسهاي فعال و غيرخطي سبب بهبود حساسيت، انتخابي بودن، و افزايش محدوه ديناميكي حلزون گوش ميشود و نيز اينكه اتواكوستيك اميشن محصول فرعي چنين فرايندي است.
اما چرا چنين مكانيزم مهمي در حلزون گوش بايد داراي نشت انرژي باشد كه منجر به توليد OAE شود؟ اصولا چرا انرژي تحريك به هدر ميرود؟ اين غير منطقي به نظر ميرسد كه ارگاني مانند حلزون گوش كه داراي حساسيت ذاتي بسيار بالايي است اجازه اتلاف چنين انرژي را بدهد. آيا توليد اتواكوستيك اميشن به علت طراحي حلزون گوش اجتناب ناپذير است؟ و آيا ضرورتي براي توليد اتواكوستيك اميشن وجود دارد؟ براي آغاز به پاسخگويي اين سوالات، بايد ابتدا منبع (يا منابع) توليد اتواكوستيك اميشن را در كانال گوش پيدا كنيم.
مفاهيم اوليه
منشاء OAE، نوسانات فشاري است كه در كانال گوش اتفاق ميافتد. اين نوسانات فشار توسط بخش حلزوني در پرده گوش ايجاد ميشود. در يك اشتباه رايج، OAE به عنوان صدايي تعبير شده كه توسط خود حلزون گوش منتشر ميشود. اين فرضيه در كل اشتباه است، زيرا تا زمانيكه پرده گوش به وسيله بخش حلزوني باعث ايجاد ارتعاش در هواي موجود در كانال گوش نشود، هيچگونه صداي قابل اندازهگيري توليد نميشود. ساختار فيزيكي گوش مياني، كمك شاياني به ثبت OAE ميكند. گوش مياني نوعي تطبيق امپدانسي بين لايه نازك پرده گوش (با امپدانس كم) و كپسول پر از مايع پشت آن (با امپدانس بالا) ايجاد ميكند. اين تطبيق امپدانسي در جهت معكوس نيز برقرار است و اين امر علت رسيدن OAE به پرده گوش و فراهم آوردن امكان ثبت آن است.
به عبارت ديگر، كپسول پر از مايع گوش مياني عمل تطبيق امپدانس را بين بخش حلزوني و پرده گوش و بالعكس انجام ميدهد. براي درك بهتر ميتوان گوش مياني را به يك وسيله شيپور مانند تشبيه كرد كه از يك جهت همانند يك بوق عمل كرده و صدا را تقويت ميكند و از جهت مخالف صداهاي موجود در محيط را به خوبي دريافت كرده و بلندتر به گوش ميرساند. يا به عبارت ديگر، گوش مياني همانند يك گوشي پزشكي است كه امكان ثبت فعاليتهاي ارتعاشي را كه در اعماق گوش اتفاق ميافتد براي ما فراهم ميكند. در صورت باز بودن كانال گوش، هوايي كه با حركت پرده گوش جابجا ميشود فقط به دورن و بيرون كانال گوش پس و پيش ميرود. در اكثر مواقع فشارهاي صوتي بسيار كمي توليد ميشوند، بجز در فركانسهاي بسيار بالا ( بيشتر از 8 كيلوهرتز براي گوش انسان) كه در آن ها كانال گوش همچون شيپور عمل ميكند. با عايق بندي كانال گوش به نحوي كه در شكل 1 نشان داده شده است، حجم محدودي از هوا در كانال محبوس ميشود و به اين ترتيب ارتعاش پرده گوش ميتواند فشار صوت را متناسب با فركانسهاي كم توليد كند.
نحوه ثبت اتواكوستيك اميشن
عايقبندي كانال گوش از ملزومات ثبت OAE است و در انسان به وسيله وارد كردن يـك پـروب با نوكي از جنس پلاستيك نرم در كـانال گوش براي اطمينان از عايقبندي كامل انجـام مـيگيرد. يك ميكروفون و يك تحريك كننده صوتي كوچك درون پروب قرار داشته يا به آن متصل هستند. مزيت ديگر ساختار طبيعي كــانــال گــوش در ثـبــت سيگنـال OAE، قـابليـت چشمگير آن در تضعيف نويز موجود در محيط است. اين امر بالاخص در كاربردهاي باليني و مـحـيـطهـاي آزمـايـش فـاقد عايق صوتي داراي اهميت ويژهاي است. همانطور كه در تصوير 1 مــشـــاهـــده مـــيشـــود، در ثــبـــت سـيـگـنــالهــاي اتواكوستيك اميشن، يك پروب )P( شامل يك ميكروفون (M) فشار صوت را درون كانال گوش بـسـتـه (C) ثـبـت ميكند. فشار صوت در كانال گوش ممكن است ناشي از صداهايي باشد كه تـوسـط بـلندگوهاي تعبيه شده در پروب توليد ميشوند (L) يا در اثر ارتعاشات پرده گوش (D) كــه بــه وسـيـلـه بـخـش حـلـزونـي (I) در زنـجـيـره استخوانچهها كه استخوان ركابي (S) را به پرده گوش (D) متصل ميكنند، ايجاد شود. در ثبت OAE برانگيخته شده، صداي توليد شده توسط پـروب ارتعـاشاتي را در استخوان ركابي ايجاد مـيكنـد و متنـاظـر بـا آن جـابجـايي، مايع درون بخش حلزوني و متقابلا حركت پنجره دايرهاي اتـفــاق مــيافـتــد. غـشــاء بـازيـلار درون حلـزون گــوش، انــرژي نــاشــي از حــركــت مــايـع درون حلزون را دريافت كرده و سبب حركت يك موج در غـشــاء بـازيـلار (BM) در جهـت مستقيـم (F) ميشود. شكل موج )T( ايجاد شده در اثر يك تحريك تك صوت در پايين تصوير به صورت شماتيك نشان داده شده است. اين موج عمل انـتـقـال تـحـريـك را بـه سـلولهاي حسي درون ارگان فنري شكل Corti(كه به صورت مجزا در تـصويربا نماد (O) نشان داده شده است) انجام مـيدهـد. در حالت تحريك تك صوت، محل متمايزي وجود دارد كه در آن ماكزيمم ارتعاش غشاء بازيلار بر اساس محلي كه انرژي جذب شده و موج متوقف شده است، اتفاق ميافتد. به طور معمول در حوالي پيك، مقداري از انرژي به سـمـت قـاعـده حلزون بازگردانيده ميشود كه احتمالا به صورت معكوس و در جهت R است. سپس فرايند تحريك در جهت معكوس اتفاق مـيافـتـد. اسـتـخوان ركابي و پنجره دايرهاي به صورت مكمل در اثر ارتعاش مايع درون حلزون گوش به حركت درآمده و ارتعاشاتي را در استخوانچهها و در نهايت، پرده گوش ايجاد ميكنند. به اين ترتيب، فشار جديدي در كانال گوش با همان فركانس تحريك توليد ميشود. در حالتي كه تحريك با دو صـوت يـا بيشتـر صـورت مـيگيـرد، در صـورت بـروز مدولاسيون، راه ديگري براي بازگشت انرژي به كانال گوش به وجود ميآيد.
اندازه حركات ارتعاشي ايجاد شده در گوش مياني كه در انتقال اتواكوستيك اميشن در طول كانال گوش نقش دارند، بسيار كوچك است. اگر حجم كانال گوش انسان در حالتي كه آن را با پروب مسدود كردهايم در حدود يك سانتي متر مكعب و فشار هوا را برابر با 000/100 پاسكال (1 بار) فرض كنيم، لازم است پرده گوش اين حجم از هواي محبوس را با نسبت يك بر 000/000/000/1 متراكم يا منبسط كند تا فشار پيك صدايي برابر با 100 ميكرو پاسكال يا 14 دسيبل SPL كه سطح نرمال OAE در بزرگسالان است، توليد شود. براي رسيدن به اين ميزان از تراكم در هواي محبوس، پرده گوش بايد فقط به ميزان 000/000/000/1/1سانتيمتر يا 01/0 نانومتر حركت كند. اين حركت در مقياس اتمي در حدود يك دهم قطر يك اتم هيدروژن است. بسياري از دستگاههاي ثبت OAE قادر به ثبت صداهايي 30 برابر كوچكتر از اين ميزان نيز هستند (ارتعاش پرده گوش كمتر از 10- دسيبل SPL، يا 3/0 پيكومتر.)
در پروبهاي OAE از ميكروفون مينياتوري مشابه ميكروفونهاي به كار رفته در سمعك استفاده ميشود. توانايي ميكروفونهاي مينياتوري در ثبت ارتعاشاتي در چنين مقياس جزئي بسيار قابل توجه است . مقياسي كه فراتر از توانايي اينترفرومترهاي ليزري اسـت كـه در روشهاي اندازهگيري تهاجمي حركات درون حلزون گوش استفاده ميشوند. بدين ترتيب، تكنيكهاي مبتني بر OAE در حال حاضر به عنوان دقيقترين روش ثبت فعاليت مكانيكي حلزون گوش شناخته ميشوند.
منبع توليد OAE
اكنون اين سوال مطرح است كه چگونه بخش حلزوني قادر به مرتعش كردن پرده گوش براي توليد صدا (OAE) است؟ ايجاد حركت در پرده گوش از طريق مايع محصور شده درون حلزون، نيازمند به هم خوردن تعادل فشار ارتعاشي در مايع روي پنجرههاي بيضوي و دايرهاي است. پنجره دايرهاي پشت پنجره بيضوي قرار گرفته است و توسط يك برآمدگي از آن جدا شده است (شكل2.) بدين منظور بايد (1) انرژي ارتعاشي از فرايند شنوايي اصلي منحرف شود و (2) اين انرژي به سمت قاعده حلزون بازگردانده شود، به گونهاي كه به طور فيزيكي قادر به ايجاد اختلاف فشار شده و در گوش مياني ايجاد حركت كند. منبع اوليه انرژي ارتعاشي كه براي توليد OAE در پستانداران مورد نياز است، به حركت الكتروموتوري سه رديف خارجي تارهاي موي سنسوري در حلزون گوش نسبت داده ميشود كه به نام سلولهاي مويي خارجي يا به اختصار OHC شناخته ميشوند.
حركت OHCها به عنوان موتور محرك "تقويت كننده حلزون گوش" دانسته شده است. در اكثر مطالعات انجام شده، منبع ارسال كننده اين انرژي براي توليد OAE موج معكوسي است كه از غشاء بازيلار برگردانده ميشود. به اين ترتيب منبعي از انرژي ارتعاشي به سوي گوش مياني ايجاد ميشود كه جـهـت آن بـر خـلاف فـراينـد نـرمـالـي اسـت كـه تـحـريك را به سلولهاي مويي ميرساند. اين يـك توصيف بسيار ساده سازي شده از منشاء پيدايش OAE است كه به موضوعاتي نظير اينكه سـلــولهــاي مــويـي چـگـونـه مـوج مـعـكـوس را برميانگيزند، نپرداخته و در واقع به اين حقيقت اشاره دارد كه وجود يك موج معكوس در توليد OAE هنوز به صورت تجربي به اثبات نرسيده اسـت. با اين وجود، چنين فرضيهاي ميتواند نقطـه شـروع منـاسبـي بـراي بحـث درباره OAE باشد.
دستگاه ثبت اتواكوستيك اميشن
سـيـسـتــم ثـبــت سـيـگـنــالهـاي اتـواكـوستيـك امـيـشـن مـحـصـول اعـوجـاج عـمـومـا شامل يك پــروب بـا طـراحـي مـنـحـصـر بـه فـرد، يـك بـورد پردازش سيگنالهاي ديجيتال و مجموعهاي از ديـســـكهـــاي فـشـــرده حـــاوي نـــرمافـــزارهـــاي عـمـلـكـردي است. ممكن است دستگاه داراي لوازم جانبي متعددي شامل Set پاكسازي پروب و تـعـدادي گـوشـي بـراي قـرار گـرفتن در كانال گوش و اتصال به پروب باشد. پروب داراي دو اسپيكر مينياتوري است و يك ميكروفون با نويز كم است. هر اسپيكر قادر به توليد يك صداي خالص با فركانس 1f يا 2f است. صداهاي 1f و 2f(كـه بـه عـنـوان زوج فـركـانـسـي اولـيه شناخته مــيشــونـد) تـا لـحـظـه ورود بـه كـانـال گـوش از يكديگر جدا نگه داشته ميشوند. يكي ديگر از مـولفـههـاي پـروب هـاي ميكـروفـوني است كه براي اندازهگيري سيگنال پاسخ صوتي در كانال گوش خارجي مورد استفاده قرار ميگيرد.
پروب ممكن است شامل يك بلندگو براي ايجاد تحريك كوتاه (TEOAE) يا دو بلندگو براي ايجاد دو تحريك اوليه مستقل باشد كه در تصوير با نمادهاي 1f و 2f و سطوح 1L و 2L نشان داده شــدهانــد. (DPOAE) يـكــي ديگـر از مـولفـههـاي پـروب ميكروفوني است كه براي اندازهگيري سـيگنال پاسخ صوتي در كانال گوش خارجي مــورد اسـتـفــاده قــرار مــيگـيــرد. سـيـگـنــالهـاي TEOAEنشـان دهنـده پـاسـخ پـالسـي سلـولهاي مـويـي خـارجـي در طـول غشـاء بـازيـلار اسـت. سيگنالهاي DPOAE در ناحيه همپوشاني امواج دو صداي اوليه و نزديك به فركانسهاي 1f و 2f است. مولفه اعوجاج فركانسي 2-f1f در انسان معمولاً داراي بالاترين دامنه است.
انواع حالت هاي ثبت اتواكوستيك اميشن
چهـار حـالـت متـداول ثبـت OAE در ادامـه نـوشتـه شـده ونـام اختصاري و توضيح مختصري از هر يك ارائه خواهد شد. تفاوت عمده اين حالتها بر اساس ويژگيهاي ذيل است:
روش آناليزي كه به طور معمول براي جداسازي OAE از ساير سيگنالها استفاده ميشود؛
نوع سيگنال OAE
روش تاييد اينكه اين سيگنال از حلزون گوش نشأت ميگيرد.
1) اكوستيك اميشن خودانگيخته:SOAE در اين نوع ثبت، هيچگونه تحريكي اعمال نميشود. براي بازيابي سيگنال از آناليز فركانسي باند باريك استفاده شده و سيگنال به صورت آماري و از روي بالاتر بودن سطح آن نسبت به نويز پسزمينه شناسايي ميشود. سيگنـالهـاي SOAE شـامـل يك صداي ثابت با پهناي باند كمتر از يك هرتز هستند (پايداري فركانسي.) نشأت گرفتن اين صدا از حلزون گوش را ميتوان با اعمال صداي سركوب كنندهاي با قابليت انتخاب فركانس تأييد كرد كه يك منحني تنظيم تيز را آشكار ميكند.
2) اتواكوستيك اميشن با تحريك فركانسي :SFOAE در اين روش، يك تحريك تكصدا اعمال شده و براي حذف نويز از آناليز فركانسي باند باريك استفاده ميشود. جداسازي SFOAE از صداي تحريك بر اساس ويژگيهاي افزايش غيرخطي OAE بوده و از طريق تفريق برداري به همراه اعمال تغييراتي در سطح تحريك، يا با ايجاد يك صداي سركوبكننده با فركانسي متفاوت انجام ميگيرد. سيگنال SFOAE شامل صدايي تك آهنگ يا فركانس تحريك است. نشأت گرفتن اين صدا از حلزون گوش را ميتوان با اعمال صداي سركوب كنندهاي با قابليت انتخاب فركانس تأييد كرد كه يك منحني تنظيم تيز را آشكار ميكند.
3) اتواكوستيك اميشن گذرا يا تحريك شونده با تك صوت :TEOAE, CEOAE در اين روش، پالس تحريك با مدت زمان كوتاه (كمتر از 3 ميلي ثانيه) به صورت تكرار شونده با پهناي باند وسيع يا محدود اعمال ميشود. براي بازيابي سيگنال و حذف نويز از روش ميانگينگيري همزمان و آناليز فركانسي استفاده ميشود. براي جداسازي سيگنال از تحريك و پاسخهاي صوتي كانال گوش و گوش مياني، بايد از روشهاي گيتينگ زماني و / يا تفاضل شكل موج به همراه تغيير در سطح تحريك استفاده كرد كه بر افزايش غيرخطي OAE استوار هستند. سيگنال TEOAE شامل نوسانات پيچيدهاي با پــراكـنــدگــي فـركـانسـي اسـت كـه بيشتـر شـامـل فـركـانـس مـوجـود در تحـريـك اسـت. سيگنالهاي TEOAE حقيقي در پاسخ به تحريكات اضافي كه در فركانسها يا زمانهاي خاصي اعمال شوند، سركوب ميشوند.
4) اتواكوستيك اميشن محصول اعوجاج :DPOAE در اين نوع از ثبت، دو صداي تحريك كننده اعمال ميشود كه به طور معمول كمتر از نيم اكتاو با يكديگر فاصله دارند. براي بازيابي سيگنال از نويز از روشهاي آناليز فركانسي باند باريك استفاده ميشود. سيگنال به صورت آماري و از طريق بالاتر بودن سطح آن نسبت به نويز پس زمينه در فـركـانـسهـاي نـزديـك تعيين مي شود. فركانس حاصل از اغتشاش به طور دقيق به فركانسهاي 1f و 2f ناشي از تحريك وابسته بوده و از فرمول 1-f2-N*f1f براي باند جانبي بالا و 1-f2+N*f2f براي باند جانبي پايين محاسبه ميشود N( عددي صحيح و بزرگتر از 1 اسـت.) در اكـثـر مـوارد DOAE بـه عـنـوان سـيـگـنـالهاي تك فركانس تصور ميشود، در حاليكه اين امر تنها هنگامي صحت دارد كه تنها يك مولفه فركانسي با تكنيكهاي پــردازشــي تـفـكـيــك شـده بـاشـد. DPOAE هـاي مركب (كه ميتوانند تمامي مولفههاي فركانسي را دارا باشند) ، نوسانات مدوله شده سينوسي شكل و مختلطي هستند كه داراي پالسهايي در تـفــاضــل فــركــانــسهـاي تـحـريـك هـسـتـنـد. در سيستـمهـاي الكتـرومكـانيكـي از روشـي مشابه بـراي تـوليـد اغتشـاش استفـاده ميشود. نشأت گرفتن اين صدا از حلزون گوش را ميتوان با اعـمــال صــداي ســركــوب كـننـدهاي بـا قـابليـت انـتـخـاب فـركـانـس كـه يك منحني تنظيم تيز را آشكار ميكند، و نيز با تعيين ميزان تأخير زماني تأييد كرد.
حروف اختصاري به كار رفته در شكل 3 به شرح ذيل هستند:
A/D = مبدل آنالوگ به ديجيتال، D/A = مبدل ديـجـيـتـال بـه آنـالوگ، PC = كامپيوتر شخصي، L= ســـطـــــح فـــشـــــار صـــــدا، p = فـــشــــار صــــدا، f = فركانس، t = زمان.
كاربرد باليني
آزمـون OAE بـه عـنـوان يكي از مطمئنترين روشهـــاي شــنــوايــي سـنـجــي در غــربــالـگــري نوزادان شناخته شده است. چراكه در اين روش نيازي به همكاري فرد تحت آزمون نبوده و كليه فـرايـنـد بـه صـورت غيرفعال و غيرارادي انجام مـيگـيـرد. بـنـابـراين ميتوان با انجام اين تست سـاده، حـتـي در اولين ساعات تولد، از صحت عـمـلـكـرد شـنـوايي اطمينان حاصل كرد. شايان ذكر است كه محققان ايراني موفق به بوميسازي تــكــنـــولـــوژي غـــربـــالـگــري شـنــوايــي بــه روش اتـواكـوسـتـيـك امـيـشن شدهاند. اين دستگاه در مـركز تحقيقات علوم و تكنولوژي در پزشكي بــيــمـــارســتـــان امـــام خــمــيــنــي طــراحــي شــده و ويــژگــيهــاي مـنـحـصــر بـه فـرد آنـالـيـزي آن در غـــربــالـگــري نــوزادان، فــراتــر از قــابـلـيــتهــاي نمونههاي خارجي است.
منبع: نشریه مهندسی پزشکی شماره ۱۱۵