تجهیزات149- کالیبراسیون پیپت
كاليبراسيون پيپت، بخش اساسي از كارهاي آزمايشگاهي است كه بايد به‌عنوان قسمتي حياتي در جايي كه نياز به انتقال يا رقيق سازي حجم مشخصي از مايعات است، در نظر گرفته شود. پيپت‌ها، ابزارهايي آزمايشگاهي هستند كه در طرح‌ها و اندازه‌هاي مختلف توليد مي‌شوند. تعداد زيادي دفترچه راهنما توسط شركت‌هاي سازنده ارائه شده كه هر يك دستورالعمل استفاده و نحوه كاليبراسيون وسيله را بيان مي‌كنند. پيپت، فضاي خلائي را براي كشيدن مايع ايجاد مي‌كند و ابزار متداولي است كه در آزمايشگاه‌ها و موسسات مراقبت بهداشتي استفاده مي‌شود. از آنجا كه پيپت براي اندازه‌گيري و انتقال مواد، حياتي است، كاليبراسيون آن هر چند ماه يك بار ضروري است. بسياري از پيپت‌هاي مورد استفاده در آزمايشگاه، پيپت جا‌به‌جايي هوا هستند كه از طريق اندازه‌گيري و انتقال محلول كار مي‌كنند. مكانيسم استفاده شده، يك پيستون است كه توسط انگشت شست كاربر فعال مي‌شود. نوك پيپت در محلول مورد نظر قرار گرفته و حجم مشخصي از آن را دربرمي‌گيرد.
صحت و دقت
قبل از بحث در مورد كاليبراسيون، بايد به اين نكته توجه كرد كه دانستن صحت و دقت از اهميت ويژه‌اي برخوردار است. دقت يك اندازه‌گيري، تعداد انتخاب‌هاي قابل تشخيص را بيان مي‌كند كه از بين آن‌ها يك نتيجه معين انتخاب مي‌شود. بــراي مـثــال يــك دسـتـگــاه انــدازه‌گـيــري كـه عـدد 434/2 ولت را نشان مي دهد، دقيق‌تر از دستگاهي است كه عدد v 43/2 را نشان مي دهد. صحت يك كميت اندازه‌گيري شده منفرد، اختلاف بين مقدار واقعي و مقدار اندازه‌گيري شده، تقسيم بر مقدار واقعي است. اين نسبت معمولا به صورت درصد بـيـان مـي‌شـود. چـون مـقـدار واقـعـي بـه ندرت در دسترس است، مقدار واقعي پذيرفته شده يا مقدار مرجع بايد مطابق با انستيتوي ملي استانداردها و تكنولوژي باشد.
ارزيابي دقت و صحت
اولـيــن مـعـيــار مـقــايـســه بــراي كـنـتــرل كـيـفـيــت سمپلرها، ميزان ادعا شده توسط سازندگان سمپلر بــــراي (Inaccuracy (Bias و CV% ) Imprecision ) است. چرا كه به دنبال ارتقاي فناوري ابزار آزمايشگاهي و بهبود كيفيت عملكرد ابزار، مقادير عدم صحت و عدم دقت ادعائي سازندگان ميكرو پيپت‌ها نيز بسيار كاهش يافته است. حداكثر ميزان قابل قبول عدم دقت 2CV%= % و حداكثر ميزان قابل قبول عدم صحت 3Bias% = % پيشنهاد مي‌شود.
در بـرخـي از انـواع سمپلرها كه حجم ثابتي را برداشت مي‌كنند (سمپلرهايFixed Volume ) در صـورت وجـود Bias غـيـرقـابـل قـبـول، مـي‌توان با اسـتفاده از اطلاعات مندرج در راهنماي سمپلر، حجم برداشتي را تصحيح كرد.
حفظ صحت و دقت
براي حفظ صحت و دقت، پيپت بايد در فواصل دوره‌اي كاليبره شود. اين دوره به عوامل متعددي بستگي دارد. از جمله مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
مهارت و آموزش اپراتورها و مراقبت‌هاي لازم در زمـانـي كـه پـيـپـت مـورد استفاده قرار مي‌گيرد. نوع مايع مكش شده توسط پيپت نيز مهم است. بخارات ناشي از محلول‌هاي اسيدي و ساير مواد با خـاصـيـت خـورنـدگـي، مـمـكن است در تماس با پيستون، اتصالات و حلقه پلاستيكي قرار گرفته و صــدمــاتــي را ايـجــاد كـنـنـد. بـنـابـرايـن بـايـد بـخـش نگه‌دارنده، پيستون و حلقه به خوبي با آب مقطر شسته شوند.
صحت و دقت بالا از موارد ضروري در هر پيپت است. مخصوصا در كاربردهايي كه نياز به دقت فـوق‌الـعـاده‌اي دارنـد، كـالـيـبـراسـيـون دستگاه بايد بيش از پيش مورد توجه قرار گيرد.
فـاصـلـه زمـانـي مـشـخـصـي بـراي كـالـيبراسيون وجود ندارد اما هر شركتي موظف است تا روال كـالـيـبـراسـيون و نكات مربوط به دستگاه خود را شرح دهد.
تحت شرايط نرمال، بهتر است كه پيپت ها هر شــش مــاه يــك بــار كــالـيـبــره شــونــد تــا عـمـلـكــرد رضـــايـــت‌بــخــشـــي را بــه ارمـغــان آورنــد. بــرخــي كـاربـردهـاي ضـروري به كاليبراسيون ماهانه نياز دارنـد. حتي در بعضي آزمايشگاه‌هاي تخصصي بررسي روزانه پيپت نيز صورت مي‌گيرد.
حجم اسمي
بـزرگ‌تـريـن حـجـم قـابـل انـتـخـاب براي كاربر است كه توسط سازنده تعيين مي‌شود. براي حفظ صـحـت و دقـت، پـيـپـت بـايـد در فواصل دوره‌اي كاليبره شود.
عوامل موثر بر عملكرد ميكروپيپت
1-اپـراتـور بـايـد بـراي اسـتـفـاده درسـت از پيپت آموزش ديده باشد و گاهي چند عملكرد آن را با استانداردهاي تعيين شده مقايسه كند تا از صحت كار خود مطمئن شود.
2-بـيـشـتـر كـاربـران بـايـد آگـاه بـاشـنـد كـه درجه حرارت و رطوبت نسبي مي‌تواند عملكرد پيپت را تحت تاثير قرار دهد.
3-در پيپت‌هاي اوليه، انتقال گرما از دست‌هاي اپـراتـور سـبـب تـغـيـيرات كوچكي در حجم پيپت مي‌شود. گرما از طريق ابزار مورد استفاده، جذب و بـه درون آن منتقـل مـي‌شـود. پيپـت‌هـاي جديدتر فضاهاي هوايي دارند در نتيجه كمتر رساناي دما هـسـتـنــد. اسـتـفـاده از آن‌هـا بهتـريـن تكنيـك بـراي افزايش دقت است.
4- يكي از علل شايع بي‌دقتي و اشتباه، خستگي اپـراتـور اسـت. حـتـي بهترين اپراتورهاي آموزش ديده نيز ممكن است در كار خود با كاهش صحت و دقت مواجه شوند.
5- طراحي بسياري از پيپت‌ها به گونه‌اي است كـه نـيـروي مـورد نـيـاز وارد شـده تـوسـط انـگشت شـسـت كاربر را كاهش مي‌دهند و علاوه بر اين جهت كاربردهاي طولاني مدت وزن كمتري نيز دارند كه خستگي دست و در نتيجه ميزان خطا را كاهش مي‌دهد.
6- در هر دستگاه يا ابزار مكانيكي، مولفه‌هاي متعددي از جمله اصطكاك، سائيدگي، شكستگي و از دسـت دادن مـقـاومـت، در حركت تاثيرگذار هستند. در پيپت كه هدف، ايجاد يك خلاء دقيق با اسـتـفـاده از پـيـسـتـون، انـتـقـالات مـكانيكي و ساير اتـصـالات لاسـتـيـكـي يـا پـلـيمري است نيز تمامي موارد فوق مي‌توانند عملكرد ابزار ما را تحت تاثير قرار دهند. علاوه بر اين اثرات خورندگي مايع يا مـحـلــول مــورد اسـتـفـاده نـيـز مـي‌تـوانـد بـه اجـزاي خـارجـي صـدمـه وارد كنـد يا سبب مشكلاتي در تنظيم حجم مورد نياز كاربر شود.
نوك پيپت
نگه دارنده نوك‌ها را با دستمال تميز كنيد. نوك پيپت را به طور صحيح در نگه دارنده قرار دهيد به گونه‌اي كه ثابت بماند. نوك را 3 مرتبه در همان محلولي كه در آزمايش استفاده شده، بشوييد. اين عمل توسط نگه داشتن نوك پيپت در مايع، كشيدن و سپس رها كردن پيستون صورت مي‌گيرد. جهت به دست آوردن نتايج دقيق‌تر، از شست و شو و اسـتفـاده مجـدد از آن‌هـا خـودداري كنيـد. اگـر در سطح خارجي نوك، قطراتي از مايع وجود دارد، آن را با دستمال بدون پرز پاك كنيد و در صورتي كه مايع درون آن خشك شده يا قابل تميزكردن نيست، از يك نوك جديد استفاده كنيد.
كاليبراسيون
اطمينان از كاليبراسيون صحيح ميكرو پيپت‌ها كه ازطريق بررسي دقت و صحت عملكرد ميكرو پـيـپــت در بــرداشــت حـجـم مـورد انـتـظـار حـاصـل مــي‌شــود، نـقــش مـهـمــي در بـرنـامـه‌هـاي تضميـن كيفيت ايفا مي‌كند. اگرچه اين ارزيابي به دو روش توزين و رنگ سنجي قابل انجام است، ولي تحت شـرايـط مـوجـود و بـه علـت عدم دسترسي اغلب آزمايشگاه‌ها به الزامات استفاده از روش توزين، مانند ترازوهايي با رزولوشن مناسب براي كنترل سمپلر و كاليبراسيون منظم ترازو، استفاده از روش رنــگ‌سـنجـي، تـوصيـه مـي‌شـود. رنـگ سنجـي بـه عنوان روشي مقرون به صرفه شناخته مي‌شود كه اكثر آزمايشگاه‌هاي معتبر آن را به كار مي‌برند.
در اين روش با استفاده از يك محلول رنگي با جذب پايدار، مثل رنگ سبز خوراكي در طول موج 630-620 نانومتر يا پارانيتروفنل در طول موج هاي 401 يا 405 نانومتر، صحت عملكرد سمپلر و نيز قابليت تكرار آن كنترل مي‌شود. از آنجا كه اغلب فـتـومـتـرهـا بـهـتـرين عملكرد خود را در محدوده جـذبـي 4/0 نـشـان مـي‌دهـنـد مـحـلـول‌هـاي ذخـيره رنـگـي با غلظتي تهيه مي‌شوند كه پس از مرحله رقيق شدن داراي جذبي در حدود 4/0 باشند.
كاليبراسيون پيپت در خانه
بـسـيـاري از مـوسـسـات، پـيـپـت‌هـا را خـودشان كـالـيـبـره مـي‌كـنـنـد. ايـن امـر مـسـتـلـزم تـجهيزاتي با صـحـت بـالا اسـت و بـايـد در شـرايط كنترل شده صـورت گـيـرد. بـراي ايـن هـدف، نـرم افـزارهـايـي طـــراحـــي شـــده‌انـــد كـــه بـــه‌طـــور ايـــده‌آل شــامــل گــزيـنــه‌‌هــاي انـتـخــابــي در رابطـه بـا مـانيتـورينـگ، مـحـتـواي پـيـپـت و آمـوزش اپراتور هستند. بيشتر توليد‌كننده‌ها ابزارهايي را براي كاليبراسيون ارائه مـي‌دهـنـد. بـنـابـرايـن مـمـكـن است پيپت به كمك قطعات يدكي، توسط نماينده شركت يا فردي با تجربه تعمير شود. دفترچه‌هاي راهنما نيز كمك شـايـانـي بـه كـاربر مي‌كنند. با اين حال پيپت‌هاي الـكـتـرونـيـكي به‌دليل پيچيدگي خود، جهت رفع برخي اشكالات احتمالي نياز به نماينده شركت سازنده دارند.
نرم افزار كاليبراسيون
ايـن نـرم افـزار، عـضـو مـهمي در هر آزمايشگاه كـالـيـبـراسـيـون اسـت. بـسـيـاري از آزمايشگاه‌ها با خريد اين نرم افزار و نوشتن برنامه‌هاي مورد نياز در اكسل، كاليبراسيون پيپت را به عهده مي‌گيرند. خريد نرم افزار مناسب امري پيچيده بوده و استفاده از آن نـيـازمـنـد گـذرانـدن دوره آمـوزشـي مـربـوطه است. قبل از خريد، سيستم عامل كامپيوتر خود را بررسي كنيد تا از اجراي نرم افزار بر روي آن مطمئن شويد. علاوه بر اين از فروشنده، ضمانت نامه نيز بخواهيد.
نكات مورد توجه در استفاده
پيپت و بشر را تميز و خشك كنيد. اين عمل هر گونه مايع به جا مانده از آزمايش قبل را برداشته و در نتيجـه يكـي از عـوامـل خطا در اندازه گيري حذف مي‌شود.
آب مقطر را در ارلن بريزيد و اجازه دهيد 15 دقيقه بدون حركت و ثابت باقي بماند. بعد از اين زمان، درجه حرارت آب را اندازه گيري كنيد.
جرم بشر را تعيين كنيد.
با استفاده از پركننده پيپت، آب فلاسك را به درون پيت بكشيد. سپس آن را در بشر بريزيد.
بـشـر را مجـددا وزن كنيـد و اختـلاف آن را بـا اندازه‌گيري قبلي مقايسه كنيد. اين عمل را 3 مرتبه تكرار كنيد تا از دقت عملكرد پيپت مطمئن شويد. پس از اين 3 بار، ديگر نيازي به تميز كردن بشر نيست.
صفحه مدرج روي پيپت را در بالاترين حجم ممكن تنظيم و حجم انتخابي را وزن و ثبت كنيد. اين عمل را 5 مرتبه تكرار كنيد.
مورد فوق را مجددا تكرار كنيد با اين تفاوت كه اين بار شاخص مدرج را روي كمترين حجم ممكن قرار دهيد.
آزمايش را در فضايي تميز و منظم انجام دهيد. آزمايشگاه به هم ريخته كار را دشوار مي‌كند.
در ميكروپيپت‌هاي متغير (قابل تنظيم براي حجم‌هاي مختلف)، براي كاهش حجم و تنظيم حجم مورد نظر، دكمه كنترل به آرامي تا رسيدن به حجم انتخابي، چرخانده شود. براي افزايش حجم بهتر است دكمه كنترل را تا كمي بيش از حجم مورد نـظـر پـيـچاند و بعد در خلاف جهت با كم كردن حجم به مقدار مورد نظر رسيد
بــــراي ضـــدعــفـــونـــي كـــردن، مــحــلـــول 60% ايــزوپــروپــانــل تــوصـيــه مـي‌شـود. بـرخـي از انـواع پيپت‌ها نيز قابل اتوكلاو هستند.
منبع: نشریه مهندسی پزشکی شماره ۱۳۰