روش132- روش های آنالیز خواب
خواب بخش تفكيك‌ناپذير حيات انسان است و هر فرد به طور متوسط يك سوم از عمر خود را در خواب سپري مي‌كند. براساس تحقيقات پزشكي حدود 80 نوع اختلال خواب وجود دارد و در حدود 70ميليون امريكايي از اختلالات خواب رنج مي‌برند. به همين دليل و با توجه به پيچيدگي و ناشناخته بودن ماهيت آن، امروزه آناليز خواب و اختلالات مربوطه جـايگـاه ويـژه‌اي نـزد متخصصـان و پـزشكـان يـافتـه اسـت. ايـن نـوشتـار بـه بـررسي فيزيولوژيكي خواب و سيستم‌هاي آناليز آن مي‌پردازد.
خواب عبارت است از كاهش تا فقدان سطح هوشياري، تعليق نسبي ادراكات حسي و غير فعال شدن تقريبا تمام عضلات ارادي در زمان استراحت به طوري كه فعاليت بدن و ذهن تغيير كرده و توهم‌هاي بينايي جايگزين تصاوير واضح واقعي شوند. در بين پستانداران، پرندگان، ماهيان و ديگر جانوران مراحل خواب و بيداري وجود دارد. خواب براي سلامت و بازسازي سيستم اعصاب، سيستم ايمني و سيستم عضلاني-اسكلتي انسان‌ها و جانوران اهميت دارد. هنوز مطالب زيادي راجع به خواب هست كه به صورت ناشناخته باقيمانده است اما نكته اي كه اكثر دانشمندان در آن اجماع نظر دارند، اين است كه عملكرد اصلي خواب بازيابي انرژي از دست رفته، با تنها 5 تا 10 درصد متابوليسم زمان بيداري است.
به طوركلي متخصصان فرآيند خواب را به دو طبقه كلي تقسيم مي كنند:
1-خواب بدون حر كت چشم (N-REM)
2-خواب همرا ه حركت سريع چشم ها (REM)
هـر كـدام از انـواع فـوق خصـوصيـات فيـزيـولـوژيكـي، روانشنـاسي و نورولوژيكي متمايزي دارد. انجمن طب خواب امريكا )AASM(خواب بدون حركت چشم را به سه مرحله 1N، 2Nو 3Nتقسيم‌بندي كرده است. خواب با چرخه‌هايي متوالي از N-REMو REMدنبال مي‌گردد كه به طور معمول به صورت 1N2N3N2REMNتكرار مي‌شود. در ابتداي يك خواب نرمال، فرد زمان بيشتري را در مرحله 3Nبه سر مي‌برد، در حاليكه در انتهاي خواب و درست قبل از بيداري طبيعي بيشترين زمان هر چرخه اختصاص به REMدارد.
آشنايي با بعضي از اختلالات شايع خواب: خـرخـر (Snoring)
خرخر معمولاً هنگامي شنيده مي شود كه بافت نرم حلق به هنگام تنفس حين خواب، دچار ارتعاش شود. معمولاً در چنين افرادي ، انسداد نسبي راه هوايي ثانويه ، چاقي، آسيـب يـا سـاختـار نـامنـاسب حلق وجود دارد. هنگـام خـواب عضـلات حلـق شـل مـي شود و انسداد راه هوا بيشتر مي‌شود.
زماني كه خرخر با "آپنه خواب( "توقف تنفس حيـن خـواب) تـوا‡م بـاشد، خطر آن جدي تر از زماني است كه به تنهايي وجود داشته باشد. اگر شما علاوه بر خرخر از خستگي روزانه، خواب آلودگي روزانه ، فشار خون بالا و بيماري قلبي - عروقي رنج مي بريد حتماً بايد به پزشك مراجعه كنيـد، زيـرا عـدم تشخيص و درمان به موقع و مناسب اين بيماري، مي‌تواند سلامت و حتي زندگي شما را به مخاطره اندازد.
توقف تنفس حين خواب (Sleep Apnea)
آپـنـه خـواب حـالـت خـطـرنـاكـي اسـت كه به صـــورت تـــوقـــف تــنــفـــس حــيــن خــواب روي مـي‌دهـد. دو نوع آپنه خواب وجود دارد: آپنه انسدادي و آپنه مركزي. آپنه مركزي كه شيوع كـمـتــري دارد هـنـگــامــي رخ مــي دهـد كـه مـغـز نمـي‌تـوانـد فـرمـان لازم براي حركت عضلات تنفسـي و شـروع دم را بدهد. آپنه انسدادي كه بسيار شايع‌تر است هنگامي رخ مي دهد كه به رغـم تـلاش فـرد و عضـلات تنفسـي اش بـراي تنفس، هوا به داخل يا خارج از بيني و دهان وي جريان پيدا نكند. هر چند خرخر هميشه با آپنه خـواب هـمـراه نـيـسـت ولـي تـقـريـباً هميشه آپنه خـواب با خرخر در فواصل بين دو حمله آپنه همراه است. ممكن است در هر ساعت 20 تا 30 حمله آپنه اتفاق بيفتد. عدم ورود و خروج هوا از ريه سبب بالا رفتن سطح دي اكسيد كربن و پايين آمدن سطح اكسيژن خون و به نوبه خود باعث بيدار شدن فرد مي گردد. با بيداري بيمار، شلي عضلات حلق وي كم شده و راه هوايي مجدداً باز مي شود. اين بيدار شدن هاي مكرر هر چند باعث تداوم تنفس مي شود ولي سبب مي‌گردد كه بيمار خواب عميق نداشته باشد و در نتيجه از سـردرد صـبـحگاهي، احساس عدم رضايت از خـواب و خـواب آلـودگـي روزانـه شكايت دارد. آپنه خواب در آزمايشگاه خواب يا دستگاه پلي سومنوگرام تشخيص داده مي شود و برحسب شدت و علت آن تحت درمان هاي مختلف قرار مي گيرد.
خواب ناكافي (Insomnia)
خواب ناكافي به معناي كمبود خواب از نظر كمي و يا كيفي است كه مي تواند با يك يا چند حالت زير مرتبط باشد.
1-مشكل در به خواب رفتن
2-بيدار شدن مكرر طي شب و مشكل به خواب رفتن مجدد
3-بيدار شدن در صبح خيلي زود
4- خوابي كه سبب شادابي و سرحالي نگردد
خواب ناكافي علل متعددي مي تواند داشته باشد: بيماري هاي جسمي مثل آرتريت (التهاب مفاصل) ، نارسايي قلبي، آسم، آپنه خواب و پركاري تيروئيد و پاركينسون، بيماريهاي روحي- رواني مثل افسردگي و اضطراب و عادات نامناسب مثل مصرف قهوه زياد، مصرف سيگار يا الكل قبل از خواب يا خواب بعد از ظهر بيش از حد.
ناركولپسي (Narcolepsy)
علت ناركولپسي (تمايل مقاومت ناپذير به خوابيدن عميق كوتاه مدت) يا بيماري مزمن خواب ناشناخته است. ويژگي اين بيماري ، خواب آلودگي شديد و بيش از حد روزانـه بعـد از خـواب شبـانه كافي است و اين افراد معمولاً در زمان‌ها و مكان‌هاي نامناسب به خواب مي روند. اتفاقات ديگري در بيماران مبتلا به اين بيماري از جمله كاتاپلكسي، فلج خواب و توهمات خواب ممكن است رخ دهد.
تشخيص اين بيماري با گرفتن تاريخچه و انجام پلي‌سومنوگرام ميسر است كه در آن تغييرات خاص نوار مغز در حين خواب كه مؤيد تغييرات ريتم خواب است مشخص مي شود.
بيماري پاي بيقرار (Restless Legs Syndrome)
بيماري پاي بيقرار نوعي اختلال خواب است كه در آن، فرد مبتلا دچار احساس ناخوشايند در پاها نظير احساس گزگز، مورمور، سوزش، درد و كشش مي‌شود كه معمولاً در نرمه ساق پا اتفاق مي‌افتد ولي مي‌تواند در هر جاي اندام تحتاني احساس شود. اين احساس معمولاً وقتي رخ مي دهد كه بيمار دراز مي كشد، يا براي مدت طولاني مي نشيند. اين بيماران بهترين خواب را در انتهاي شب و ساعات صبح تجربه مـي‌كننـد. گـاهـي بيمـاري پـاي بيقـرار به همراه حركات متناوب اندام‌ها حين خواب (Periodic Limp Movements in sleep) ديده مي‌شود. اين حركات به طور معمول هر 10 تا 60 ثانيه رخ مي دهد. هر چند علل اين بيماري شناخته شده نيست ولي نقش عوامل زير ثابت شده است:
به صورت ارثي
در حاملگي بخصوص در ماه‌هاي آخر
كم خوني و پايين بودن سطح آهن خون
بيماريهاي مزمن مثل نارسايي كليوي، ديابت، آرتريت روماتوييد (التهاب مفاصل) و نوروپاتي هاي محيطي ( بيماري هاي مربوط به سيستم عصبي )
مصرف قهوه و تركيبات حاوي كافئين
پلي سومنوگرافي
جهت انجام آناليز خواب، بايد سيگنال‌هاي حياتي در طول مدتي كه فرد خوابيده است، مورد بررسي قرار گيرد. از آن‌جايي كه بيشترين فعاليت بدن در حين خواب اختصاص به مغز و سيستم تنفسي دارد، لذا ثبت و پردازش سيگنال‌هاي مغزي و تنفسي يكي از مهم‌ترين و اساسي‌ترين نيازهاي آناليز خواب اسـت. در نتيجـه سيستـم آنـاليـز خواب همواره شــامــل نــوار مـغــزي (EEG)و پــالــس‌اكـســي‌متـر (2)SpOو فــلــــوســنــــج دهــــان يــــا بــيــنــــي اســـت. سـيـسـتــم‌هــاي كــامــل داراي بـخــش هــاي نــوار چـشــم(EOG)، نــوار عضلـه (EMG)بـراي فـك و دسـت و پا، نوار قلب(ECG)، سنسور خروپف (Snoring sensor)، حـجــم‌نـگــار قـفـسـه سـيـنـه و شكـم (Plethysmograph)، دمـاسنج بيني و حتي سنسور تحرك (Activity sensor)است.
گونه هاي مختلف تست خواب
پـلي‌سومنوگرافي: (PSG) اين تست حالت نرمال و كلي تست است كه جهت بررسي انواع اختلالات خواب در طي يك شب تا صبح انجام مـي‌گـيـرد. حداقل زمان مورد نياز براي خواب بيمار 6 ساعت در نظر گرفته مي‌شود.
تيتـره كـردن: (CPAP Titration) ايـن تسـت براي بيماراني كه نياز به استفاده از CPAPدارند تجويز مي‌شود تا فشار بهينه براي تنظيم CPAPبه دســـت آيـــد. ايـــن عــمـــل بــا نـظــارت تـكـنـسـيــن مــتــخــصــــص و در زمــــان خــــواب بـــا بـــررســـي سيگنال‌هاي حياتي صورت مي‌گيرد و تا زمان رفـع خـروپـف در خـواب و يـا عـدم افت اشباع اكسيژن خون به افزايش فشار ادامه مي‌دهند. فشاري كه در آن بيمار ديگر دچار عوارض فوق نگردد، به عنوان فشار تيتراسيون تلقي مي‌شود.
Split Night: اين تست به دو بخش تقسيم مي‌شود. در بخش اول، از بيمار به مدت دو تا سه ساعت PSGگرفته مي‌شود و اگر تكنسين متخصص با مشاهده سيگنال‌ها استفاده از CPAPرا الزامي بداند، در سه ساعت دوم، به بيمار CPAPمتصل مي‌كند و تيتراسيون را در سـه سـاعـت دوم انـجـام مـي‌دهد. عامل اساسي در تشخيص تكنسين، افت اشباع اكسيژن در طول خواب است.
( MSLT(Maintenance Sleep Latency Test : در اين تست يك‌سري خواب‌هاي كـوتـاه يـا بـه اصطلاح چرت زدن در طول روز در زمان‌هاي خاص به بيمار داده مي‌شود(هر بار بين 20 تا 30 دقيقه. ) بين اين خواب‌هاي كوتاه بيمار بايد 5/1 ساعت بيدار بمـانـد. هـر كـدام از ايـن مـراحـل به طور كامل همانند PSGثبت مي‌شود. هدف از اين تست اين است كه ببينيم شخص چقدر مي‌تواند در بـرابـر خـواب نـرفتـن (يا بيدار ماندن) مقاومت داشتـه باشد. در واقع اين تست براي بررسي ناركولپسي به كار مي‌رود و از يك صبح تا ظهر طول مي‌كشد.
(MWT (Multiple Wake Test :در اين تست برخلاف تست قبل، دوره‌هايي از بيدار ماندن بـراي بـيـمـارطـراحـي مـي‌شـود. يـعـنـي از بـيـمار خواسته مي‌شود در اين مقاطع كه به صورت عملي طراحي‌شده‌اند در طول روز بيدار بماند. هـدف از انـجام اين تست اين است كه براي مـتـخـصـصـيـن مـشـخص‌شود كه بيمار چگونه مـي‌تـوانـد بـيـدار بـمـانـد و درمـان‌هـاي احتمالي چقدر مؤثر بوده‌اند.
منبع: نشریه مهندسی پزشکی شماره ۱۳۳، مهندس آرمین سلطان زادی، الناز عسگری